—4—

Zentzuzkoa zirudien Frantsesaren burugabekeriak, baina urtebete geroago, soka mutur guztiek korapilo bakarrean lotu behar zutenean, Ondarretako kartzelaren sarrerako atearen gainean jarraitzen du lehengo idazpuru berak: Odia al delito, compadece al delincuente. Auskalo zenbat urte joan diren kartzela berria zabaldu zutenetik, eta hor jarraitzen du, ez da amiltzen, ez da pitzatzen, ez da belaunikatzen.

        Olatuek ipar aldeko hormaren kontra jotzen dutenean, ematen du kresalak jango duela, eta arrazoi zuela Frantsesak, edozer gauzaren iraupena kontra egiten zaion indarraren araberakoa dela, batzuetan betirako izango den itxura eman arren.

        Ziegako barroteak dauzkat aurrean. Herdoiltzen doaz, pixkanaka. Bezperan baino herdoilduago egoten dira hurrengo egunean. Egia da bihar herdoilduago egongo direla gaur baino. Baina hor jarraitzen dute, beti, hurrengo goizean.

        Higatzen dira, ez dira desegiten.

        Arrazoi izango zuen, akaso, Frantsesak. Baina nik ere kontuak egin ditut, eta inperio bat edo hizkuntza bat baino gutxiago biziko naiz. Zenbat urte behar dira inperio bat edo hizkuntza bat desagertzeko? Kartzela bat desegiteko, zenbat indar egin behar da? Zenbat indar egin dezake pertsona bakarrak?

        Frantsesak azkar egin zituen kontuak, baina niri, halakoak pentsatzen hasten naizenean, buruak leher egin behar didala iruditzen zait. Ez naizela osorik aterako. Ez dudala jasateko korajerik izango.

        Okerragoa izaten da, hala ere, Ramirorenean gertatu zenaz akordatzea. Esaterako, esnatu eta, arrastaka, indarge, palankanako ur zikinaren bila joaten naizenean. Eskua ur beltzean sartu eta aurpegira eramaten dudalarik, sentipen bitxiak izaten ditut. Nire aurpegiko azalak ez du urik sentitzen. Bitxia da, ikusi egiten ditudalako ur tantak, baina ez ditudalako sentitzen. Eta horrek nahi gabe eramaten nau Ramiroren tabernako arratsalde hartara.

        Ez zait iruditzen nik egin nuenik. Labana urdailean sartzea. Ez dakit nondik atera zitzaidan.

        Handik aurrerakoa lausoturik ikusten dut. Txatal batzuk, elkarrekin ondo josi gabeak, kanpotik ikusiko banitu bezalakoak. Ramiro «¡Virgen santísima!» oihuka. Arrieta mostradorearen kontra erortzen. Bizkarrean hautsi didaten aulkia. Ostiko bat urdailean. Belarritik odola hasten zaidala. Jendea, ezagunak gehienak, nire inguruan multzo bihurtuta. Denak niri kolpeka eta irainka. Sukaldetik heldu diren txilioak. Bertan hilko naizela pentsatzen dut. Manteoko ospitalean esnatzea, besoa oheari kateaturik. Kartzelaren ate nagusirainoko ibilaldi laidogarria, eta idazpuru hori atearen goiko aldean.

        Urtebete gehiago kare bizian errea.

        — Non sartu hintzen, Emilio?

        Horma hauek ez dute ezer entzuten.

        Palankanako ur zikinak itzultzen didan aurpegia ez dut ezagutu ere egiten. Kosta egiten zait bizar handi bizar luze hori ni naizela sinesten. Ez al genituen kate guztiak puskatu behar? Ez dut ulertzen nola iritsi naizen hona, konpaño. Hiru bide nituen, eta okerrena aukeratu.

        Txukuntzeko agindu didate ziegako begitik.

        — Bisita daukak!

Presaka zihoan Frantsesa. Botika batera txartelak eraman behar zituela, nahi banuen laguntzeko. Esan nion, ez nuela astoarena egiteko asmorik, baina baietz, konpainia egingo niola. Esnategitik Plaza Berrira hartu genuenean, Estudiantea dama galant batekin solasean ikusia zuela kontatu zidan. Ez zela harritzekoa esan nion, Martinica lehengusuarekin eginak zituen balentriak ezagututa.

        — Gaztea baituk! —esan nion.

        Esplikatu nion nola joan ginen Martuteneko erreka bazterrera ere. Irriz ari nintzen. Ez hala Frantsesa.

        — Emakumeak ikustera joan zineten? —galdetu zuen.

        Hori ez zela txukuna esan zidan eta, presaka, gaia aldatu zuen.

        Nik, ordea, ezin utzizkoa nuen Estudiantearen kontua, alde batetik ernegatu eta bestetik barregura ematen zidalako. Zehatzago aipatu nahi izan nizkion erreka bazterreko komeriak, baina «Tempus fugit» esanda moztu zidan Frantsesak.

        — Zuk ere badakizu noski zertaz ari naizen...

        Esku bakarrarekin dominatu nuen emakume hartaz ariko zen, noski. Ikusiak gintuen, ordurako, elkarri besotik helduta paseatzen. Banekien zer pentsatuko zuen hartaz, baina ez zidan zuzenean galdetu.

        — Mr. Snoid etorri zait bisitan —esan zuen.

        Irlandatik etorri berria zela Mr. Snoid, aspaldiko adiskidea zuela, etxean hartuko zuela egun batzuetarako.

        — Datorren asteazkenean ezingo dut Ramirorenera joan.

        Aldarte txarrean jarri eta, bat-batean, lanak bakarrik bukatuko zituela, etxera joateko agindu zidan, ez zuela nire beharrik. Nik bukatuak nituen, ordea, eguneko lanak, eta ez nuen beste zereginik.

        Moldiztegiraino jarraitu nuen. Hasieran ez zidan utzi nahi, eztabaidan aritu ginen atarian, baina ez zuen sartzen uztea beste erremediorik izan.

        Botikarako txartelak jasotzen eta fardelean biltzen hasi zen Frantsesa. Hura lanean ari zen bitartean, sartu eta eskuinetara zegoen apalategia aztertu nuen nik. Egunkari zaharrak, orri solteak, hariz jositako liburuak, egur xafla baino tapa lodiagoa zutenak. Ez zen apalategi handia, baina klase guztietako liburuak ikusten ziren han, nik bizitza osoan juntatuko nituenak baino gehiago, nolanahi ere.

        Elkarren artean oso antzekoak ziruditen, eta bata bestearen gainean pilatuta zeuden liburuki lodi batzuetara joan zitzaidan eskua.

        — Utzi hori, Sotero, ez du merezi —esan zidan Frantsesak—. Michellek ikusiko bazintu oraintxe bertan...

        — Zer dituk ba?

        Azal gogorrean urrezko letraz inprimatua zegoen izena irakurtzen saiatu nintzen: T, h, i...

        — Adolphe Thiersen Historia de la revolución francesa —argitu zidan.

        Aldamenera etorri zitzaidan eta, liburuki bat eskuetan hartuta, hasperen egin zuen.

        — Donostiako liberalkumeen Biblia.

        Beste liburukien gainean utzi zuen eskuetan zuena.

        — Estudiante gonazale horrek ere irakurria izango du honezkero —esan zuen—. Utzi zabor pila hori, eta zatoz. Ez al zara ba laguntzera etorri?

        Harritu ninduen Frantsesak liburu haiei egin zien destainak. Galdetu nion, zer zuten liburu haiek hain gaitzesgarri.

        — Liburuak baino —erantzun zidan—, liburuaren egileak ematen dit nazka, badakizu?

        Ez nekien zein zen Thiers hura, zergatik zion Frantsesak halako erdeinua, eta esplikatzeko eskatu nion, baina ez gehiago galdetzeko eskatu zidan, ez egoskortzeko kontu harekin.

        Lanak bukatu arteko pazientzia hartu nuen. Konbentzitu nuen pattar bat hartzera joateko, asmakizuna plantatu nion muturraren aurrean, eta azkenean lortu nuen Frantsesa Komunari buruz hizketan jartzea.

        Hunkitu egin zen, oihuka hasi zen, pitxer bat hautsi zuen Ramirorenean, eta hanka egin behar izan genuen handik. Badiako arkupeetan jarraitu genuen hizketan. Gauza asko esan genizkion elkarri, batzuk egia handiak eta besteak ez hainbestekoak.

        Thiers hura zein zen argitu gabe etxeratu nintzen, ordea.

        Gero Arrasatekoa gertatu zen, Canovas del Castillo hil zuen Angiolillok, eta Frantsesa «Placez une marmite» eta «Gorago jo behar genuke» esaten hasi zen.

        Planak egin genituen.

        Aukera izan nuenean, berriro galdetu nion Frantsesari.

        — Aizak, eta Thiers hori, nor zuan?

        Gogoan dut Emiliok utzi zuen isiltasuna, eta nola urratu zuen.

        — Badakizu Michelleren antz pixka bat duzula alde honetatik begiratuta?

        — Bai, noski, bizarrarengatik izango duk —erantzun nion.

        Egunero moztuta ere, laster ateratzen zitzaidan berriz, indar handiz gainera.

        — Bai, bizarrarengatik, noski —barre murritz bat egin zuen, ezkerreko ezpaina altxatuz—. Adolphe Thiers, prusiarrei errenditu eta paristarrak zanpatu zituen kontserbadorea. Foutriquet esaten zion Michellek.

        Foutriquetek zer esan nahi zuen azaldu zidan, ez bainekien: gizon nanoa, txikarra, ezdeusa, ñarroa, kakanarrua.

        — Thiers nor izan zen jakin nahi duzu? Ba, imajinatu haur jaio berri bat bi metroko ezpata erraldoia astintzen.

        Gizon hura izan omen zen Komunazale gehienak fusilatu eta Parisko kale bazterrak gorpuz bete zituena. Eskuetan gogor estutzen ari zen basoa hustu zuen Frantsesak, eta kolpe lehorrarekin utzi zuen mostradore gainean.

        — Frantziak eman duen putakumerik handiena.

Zain nago, ahal izan dudan bezala txukunduta, nor etorriko zaidan, zer esateko, igarri ezinik. Atea zabalduko dela, eta Frantsesa sartuko dela imajinatu dut.

        — Bisita daukak! —agindu didate.

        Seguru dakit ez dela Jaulis izango. Etortzea bururatuko balitzaio ere, ez liokete sartzen utziko. Ez dakit ikusi nahiko nukeen ere. Auskalo zer pentsatuko duen.

        Ez harritu On Kaxildo izatea. Kapaz izango litzateke, enteratu bada, Asteasutik propio etortzeko. Nahiko luke bere aurrean damutuko banintz, barkamena erregutuko banio.

        Besterik? Ez. Etortzekotan, aspaldi hemen behar zuen, ez da etorriko. Eta beste hiru horien artean aukeratu behar banu ere, ez dakit inori sartzen utziko niokeen. Zorionez, ez didate aukeratzeko lanik eman. Nik ezer esaterako, ziega barrura sartu da kartzelako nagusia.

        — Sotero Mujika? —galdetu du.

        Eskua emateko keinua egiten hasi, baina ez du nigana makurtzeko imintziorik egin. Ez nik zutitzekoa ere. Gorputzean atzera bota ditu eskuak, eta urrats batzuk eman ditu hizketan hasi aurretik.

        — Albiste onak dauzkat zuretzat, Mujika.

        Ondo hezitako eta ondo hazitako gizasemea da, betaurreko txiki batzuk erabiltzen dituena masail oparoetan itota. Lehen ere ikusia dut leihotik, bulegoetatik irten, patioa zeharkatu, eta ate nagusirako bidean, kanpora irteten. Arinagoa ematen zuen ziegako leihotik ikusita, baina orain gorbatak paparretik salto egin behar diola ematen du.

        Hormaren kontra eseri naiz babes bila, aurrean dudan gizasemearentzat albiste onak zer diren asmatu ezinik.

        — Hiltzen saiatu zinen gizonak hobera egin du —esan du.

        — Nik ez nuen inor hil nahi —defendatu naiz.

        Badakit ez dela horretara bakarrik etorri. Jakin egin nahiko du, non gorde genuen dinamita. Honezkero Frantsesak salatuko zuen dena. Den-dena.

        Paper bat atera du jaka barruko patrikatik. Betaurrekoak hurreratu ditu paperera, eta sudurraren gainean egokitu ditu atzera; haragitan murgildu zaizkio.

        — Luis Mari Arrieta Aiestaran —irakurri du, eta begira gelditu zait.

        — Esan diot ez nuela inor hil nahi. Nahi gabe izan zen.

        Gutuna ostu zidala, eta hura berreskuratu nahi nuela, «Besterik ez», esan diot. Edaten aritu nintzela. Bultza egin ninduela. Borrokan hasi ginela. Mingainera etorri zaizkidan guztiak bota dizkiot. Gizalegez aditu du, «Bai, noski» esan du, baina ez du entzuteko asmorik batere.

        — Kontua da, ez duela hiltzeko itxurarik —moztu dit ahal izan duenean—. Ez dakit ohartzen zaren, baina gizon hori bizirik egoteak dezente lagun zaitzake.

        — Erruki pixka bat besterik ez diot eskatzen, jauna —esan diot, ohearen kontra jarri eta bizkarra tentetzen saiatuz—. Nik ez nuen inor hiltzeko asmorik. Behartu egin ninduten.

        Larrurik gabe ez dagoela zahagirik; zahagirik gabe ezin zaiola ardoari kontu egin; eta nik ardoari kontu egin nahi diodala pentsatu dut.

        — Sinetsi nahi nuke, baina kosta egiten zait, Mujika. Lagundu egin beharko didazu.

        Orain dinamitarengatik galdetuko dit.

        — Egia esango dizut: ez dit batere axola gaur arte non ibili zaren edo zer egin duzun. Zeruetako gure Jaunaren esku utziko ditut kontu horiek. Nik, orain, aurrera begiratu nahi nuke.

        Zalantza egin dut, dinamitarena ba ote dakien. Gizon honek ez du atzera begiratu nahi. Harrituko ninduke, jakin eta, hala ere, isilduko balitz. Baina zer dago aurrean?

        — Bospasei urteren buruan kalean egon zintezke, gizon hori onik ateratzen bada. Horrek asko aldatzen ditu kontuak.

        Arrazoi izango zuen Frantsesak, moldeko letren antza dugula esaten zuenean. Aurrean dudan gizaseme honek P itxura du behintzat. T bat ere izan zitekeen, borra edo pikatxoi gupidagabea; baina okerturik du giderra, ezin dit kalterik egin. Jakingo balu s xehe honek zer egin nahi izan dituen, akaso bihurtuko zen T, hartuko ninduen estuago. Bake bila etorri da, ordea.

        — Ez naiz gizon gaiztoa, jauna —ahalegindu beharra daukat—. Kubako gerran...

        Eskuarekin agindu dit ez jarraitzeko.

        — Ezagutzen ditugu nazioari Kuban egin zenizkion faboreak. Baina utzi kontu horiek, arren, ez gaude Kuban.

        Aulkia hartu eta aurrean eseri zait, baldar. Estu samarra da nagusiaren atze aldeentzat.

        — Gerra hura bukatu zen, Mujika. Ezin dira arazoak labankadaka konpondu. Hau ez da Kubako oihan bat; ez gara abereak.

        — Badakit, jauna.

        Gorbata egokitu du papo gurian. Nire portaerari buruzko puntu batzuk argitu nahi lituzkeela azaldu dit, eta erruki etxeko mojekin hartzen dudan jarrera egokia iruditzen al zaidan galdetu dit. Zer esan ez dakidala utzi nau. Dinamita non gorde genuen galdetuko zidala espero nuen. Ez nuen uste mojen kontuarekin hasiko zitzaidanik.

        — Badaki asto artean hazi naizela, jauna, batek ez du egiten...

        — Mujika, arren, ez dizut zurikerietan hasteko eskatu. Diziplina eskatu dizut. Diziplina eta obedientzia. Ia lau urtez soldadu ibili zara, alajainkoa. Jakingo duzu zer den diziplina, ezta?

        — Ez dut nire jokabidea zuritu nahi, baina esan nahi nion Parisen jaio izan banintz, bestela zatekeela kontua.

        Lekutan daude hemen Komunak, konpaño.

        — Ulertzen du, ezta? Esan nahi dut Donostia ez dela Paris.

        — Donostia ez da Paris, baina han bezala, hemen ere arauak daude, bete behar diren arauak. Zuk hautsi egin dituzu, Mujika, eta ordaindu egin beharko duzu.

        Ordaina luzea eta etsigarria izan litekeela, edo laburra eta arina, esan dit aurrean dudan gizasemeak. «Zerorrek aukeratuko duzu, Mujika», esan du. Eskuak gurutzatu eta aurrera makurtu du gorputz handi hori. Kraskatako txiki bat atera du aulkiak.

        — Aukera bat eskaintzen ari natzaizu, ulertzen duzu? Arauak zintzo betetzen badituzu, epaileari zure zigorra leuntzeko eska niezaioke. Bestela... —erdizka isildu du ziega honetan denok dakiguna.

        Apropos utzi duen isilunean «Zerorrek aukeratuko duzu, Mujika» entzun dut, garbi asko, nire barruan. Baina arraroena bestea da, jakitea Frantsesak ez gintuela saldu. Abandonatu egin gintuela, baina ez gintuela saldu, eltzagorrak. Zutitu eta nire pentsakizunak urratu ditu nagusiak, aulkiaren txilioarekin.

        — Borondate onez ari naizela ikus dezazun —esan dit irten aurretik—, opari txiki bat egingo dizut.

        Agindua eman dio ate ertzean guri begira egon den guardiari, gazte luzanga mehar bati. Laster joan da gaztea, eta bakarrik utzi gaitu ziegan, ohe moduko honen kontra ni, atearen ertza betez nagusia.

        — Aukera zuzena egingo duzula espero dut, Mujika —erabaki du, eta irten egin da, atea erdi zabalik utzita.

        Guardiak, itzuli denean, ate zabalduari begira harrapatu nau. Harritu egin da, segur asko, atea zabalik gelditu delako, baina nire ondoraino etorri, eta eskuin eskua luzatu dit, ezkerra borratik askatu gabe. Guardiaren eskuetan nagusiaren oparia ikusi dudanean, negar malkoek egin didate irtetera.

        Eskuarekin eusterako ezagutu dut erditik plegatutako kutxatxoa.

        — Pedro! —esan diot aurrean dudan gazte luzanga meharrari.

        Harritu egin da. Ezetz esan dit, ez dela Pedro. Manuel Maria duela izena. Hori entzun diodala uste dut, baina ez nago ziur. Dagoeneko ez daukat burua ziega barruan. Aspaldi jo ez dudan kanta batekin akordatu naiz.

        — Zuk badakizu zer den kapitalismoa? —galdetu diot.

        Hohnerraren kutxatxoa hartu, eta begi erreak lehortu ditut mahuka zikinarekin.