Ea, mutillak, koraje egin,

ez obeditu iñori.

Anonimoa, 1895

—1—

Heldu dira soka mutur guztiak korapilo bakarrean lotzera, bukatzear dago kontakizuna, eta hala ere Estudianteak hisiatuta jarraitzen du irakurtzen eta idazten ikas dezadan. Zenbat aldiz saiatu ote da bi urte hauetan? Baina alferrik da, lepo gainean dudan arroka tzar honekin alferrik izango da, noski. Eta hala ere gaur berriro saiatu da, zakurraren ipurtzuloan eserita geundela —horrela esaten diogu Ramiroren tabernako eskailerapeko zuloari, pipiak erasandako mahai-aulkien txokoari—, zakurraren ipurtzuloan Frantsesaren zain eserita geundela, beste ahalegin bat egin nahi izan du. Gutunazal bat atera du lebitaren barruko sakelatik, eta zirriborro batzuk egin dizkio lapitzarekin. Bukatu duela iruditu zaionean nire aldera itzuli du gutunazala. Ezetz egin diot buruarekin, lepo gainean dudan arroka tzar honekin, ez dudala konprenitzen, nekaturik nagoela, ez dudala inoiz konprenituko, uzteko lasai, ez dudala gogorik, nekaturik nagoela, alferrik dela, heldu direla soka mutur guztiak korapilo bakarrean lotzera.

        — Zer nahi duk, astoari egunkariak leitzen hastea? Edo astoa egunkariak leitzen hastea? —galdetu diot.

        — Sotero, ez dizut ezer idazteko eskatu —erantzun dit, badakielako zenbat nekatzen nauen.

        Etsita, beragana itzuli du, bueltan, gutunazala. Labana atera dut gerruntzetik eta pipiak hasitako zuloari ekin diot mahaia lardaskatzen.

        — Zuk badakizu irakurtzen.

        Egia izango da igual, baina ahalegin handia egin behar dut zerbait ulertzeko. Nekatuta nago, eztarria lehor daukat. Goizean Altzaraino igo behar izan dut, eta gero Asteasura bidali naute, eta orain nekaturik nago burua estutzen hasteko.

        Madrilen onartu al duten galdetu diot, aldatzeagatik, eta baso erdia hustu dut. Baietz egin dit buruarekin, ia ez konturatzeko moduan, eta zirrimarratu duen gutunazalaren barruan ekarri duen agiria erakusten hasi zait. Unibertsitatearen zigilua ikusi dut agiriaren goiko aldean, baina nire egoskorkeriaz oroitu da orduan, eta begien bistatik kendu dit papera, atzera tolestu eta sakelan gordetzeko.

        — Pixka bat gehiago ahaleginduko bazina, Sotero... —hasi zait erretolikan, agiria ez erakutsiz zigortu nahiko banindu bezala, agiria ez erakutsiz ikastera motibatu nahiko banindu bezala, baina ez diot hortik jarraitzen utzi.

        — Ezkerrarekin harmonika jo eta eskuinarekin bertsoak idatziko nitizkek. Izorrai! —moztu dut, zakar, eta eskuin besondoa mugitu dut airean, badaezpada, zalantzarik ez izateko.

        Seguru nago «Maingu mandoa!» pentsatu duela bere baitarako, askotan esan didan gisan. Begietan ikusten dizkiot pentsamenduak, hain ditu argiak. Baina, zer uste du letradun bizargabe honek? Astogabetu egingo nauela numeroak eta letrak irakatsiz? Beratu egingo duela lepo gainean dudan arroka tzar hau?

        — Maingu mandoa! —esan dit azkenean, minduta.

        Barre egin diot. Hain ditu agerian pentsamenduak.

        Zirrimarratutako gutunazala puska txikitan zatitu eta zati txikitan puskatu du. Laster bururatuko da dena, ulertu du lepo gainean dudan arroka ez duela beratuko. Ulertu dut nire maisu gazteak horregatik sentitzen duen tristura. Ordu honetan ulertzen errazagoa da dena zakurraren ipurtzuloan, ordu honetan igaroak daude pasabide estu guztiak, eta argia ikusten da atzean.

        Orduan makurtu da nigana.

        — Astelehenean, goizeko zortzietan —xuxurlatu dit, Arrietak eta tabernako gainerakoek ez entzuteko.

        Astelehenean beraz, Frantsesak esan bezala.

        — Astelehenean ondo zagok —erantzun diot, plantak eginez, dena bere lekuan balego, ezer mugitu ez balitz moduan—. Ondo zaudek astelehenak, gustatzen zaizkidak astelehenak.

        Baina tximeletak hegan ari zaizkit urdailean, edo inurriak, ez dakit, puzker itoren bat izango da igual. Badarabilt zerbait urdailean, ez ardo hutsa. Kontuak egin eta bost egun baino ez direlako geratzen astelehenerako.

        Astelehena, Frantsesak iragarri bezala. Bazekien zerbait.

        Bost egun, ondo, primeran. Gerruntzean gorde dut labana, pipiek egindako zuloekin jostatzen asperturik.

        Bost egun eta izorrai, bost egun eta akabo, ondo. Akabo mainguak, minak, ezinak, gorrotoak, azkurak, akabo dena. Akabo onena ere, akabo puruak, akabo emakumeak, akabo baso erdiak, akabo harmonikak, bertsoak eta eskean ibiltzeak, akabo gu eta akabo haiek. Akabo dena, den-dena, akabo gerrak, hiletak, monarkiak; akabo. Kaput. Bost egun bakarrik, bost egun besterik ez.

        Bost egun eta «C'est fini» esango du norbaitek.

        Bost egun... Ez da gai txarra bertsoak egiteko.

        Igande gauean zer egin behar duen galdetu diot Estudianteari.

        — Gogoan duzu goizean gelditu ginela? Bezperan esan genuen, goizeko hamarretan, Atotxako frontoian. Gogoan duzu? Hamarretan. Ezin du ezerk huts egin.

        Lasai egoteko erantzun diot, akordatzen naizela bezperakoaz, baina gauean zer egingo ote zuen jakin nahi nuela, besterik ez; lasaitzeko.

        Beste baso erdi bat eskatu dut. Estudianteak ez du nahi, hustu gabea mahai gainean dauka oraindik.

        Bost egun... Egin zitekeen bertsorik gai horrekin. Baracoatik ihesi, azukre kanaberen artean gordeta, manbisei entzundako kantarekin akordatu naiz orduan, eta txistuka hasi naiz Baracoatik eta sega zorrotzetik ihesi moro beltzei ikasitako kanta. Txistuka hasi naiz aurrena, eta patrikatik kutxatxoa atera, Hohnerra mahukan igurtzi, eta jotzeari ekin diot nahi gabe, harmonikak erregutu balit bezala.

        Ramiroren tabernako apopiloak galdezka hasi zaizkit, zein doinu den hori, ea doinu berriak asmatzen hasi ote naizen.

        — Kantatuko nizueke, zuek harmonika joz gero —trufatu natzaie.

        Inork ez dio erronkari eutsi eta, hala ere, kantatzen hasi naiz, Hohnerrarekin mahai gainean kolpeka.

                «Maria Cristina me quiere gobernar,

                y yo le sigo, le sigo la corriente,

                porque no quiero que diga la gente

                que Maria Cristina me quiere gobernar...»

        Begiratu itsusia bota dit Estudianteak. Ulertu dut. Ados. Frantsesa ez da azaltzen, berandutzen ari da, ez gara dantzan hasiko. Eta gainera ez da komeni, egia da, arrazoi du, ez zaigu komeni kanta hau orain, hemen. Ados. Ramiroren tabernan biltzen den jende hau ni bezalakoa da, oharkabean esaten ditu esan behar ez direnak, konturatu gabe salatzen du adiskidea, edo ogi kozkor batengatik ematen dio ostikoa ipurdian. Estudiantea ez da fidatzen jende honekin, eta jende hau hobea da ez fidatzeko, arrazoi du begiratuan.

        Kantatzeari utzi eta harmonikarekin amaitu dut insurrektoen airea. Ramiroren apopiloek barre egin dute; ez dakite ondo. Beste Maria Kristina bat ulertu didate, lau hankako maitalea asmatu didate. Oraindik ez dakite nire asto berriaren izenik. Arrietak bai, badaki, eta zirikatu egin nahi nau, harrotu egin da, keinuak egin dizkit atzaparrak zabalduta, gerturatu eta lepotik heldu nau. Barrez jarri du taberna osoa. Sarjentu gradua irabazi duenetik horrela dabil, lehen zena baino harroago oraindik.

        Ez diet ezer erantzun, pentsa dezatela nahi dutena.

        Baina Frantsesa ez da azaltzen, berandutzen ari da, eta Estudianteak presa duela konturatu naiz, urduri jartzen ari dela Ramiroren tabernako gizonen kirtenkeriekin.

        — Badaukak bukatzeko beste lan klase bat, hik —esan diot zirtolari, Arrietaren beso alimalekoa lepotik askatzea lortu dudanean.

        Martuteneko neskatilei lakioa bota eta ferrak jartzera jolastu nahi al duen galdetu diot, baina ez dit jolasa onartu, mostradoreko ordulariari begiratu dio, patrikakoari gero. Frantsesarekin berak hitz egin nahi duela, berak esan nahi diola, erantzun dit. Seguru egon nahi duela, ezin duela ezerk huts egin.

        Nahi badu Frantsesari nik itxarongo diodala esan diot, eta joateko, joateko bere maiteñoarengana lasai, pasako diodala nik informea Frantsesari. Ezetzean tematu da hasieran, dena ondo lotu nahi duela, ziur egon behar duela, ez dela atzera egiteko garaia. Pixka bat lasaitu dut, zaplada batzuk eman dizkiot bizkarrean, Frantsesarena baino beranteste okerragoa izango dela berea esan diot eta, konturatu naizenerako, ginbaila jantzi eta tabernako atarian zegoen.

        Ez zuen askorik behar.

        Bakarrik gelditu naiz zakurraren ipurtzuloan, eta Frantsesa ez da azaldu, berandutzen ari da. Denbora joan da. Ordu mordoa. Gehiegi, nolanahi.

        Maria Kristinak bakarrik utzi al nauen, Arrietak berriro.

        Osteguneko bazkarirako sosak bota ditut mostradore gainera. Pasodoble bat jotzeko eskatu didate. Esaneko portatu naiz. Ostiraleko bazkariaren parte bat ere erori zait mostradore gainera. Ramirok itxi egin behar duela esan du. Berandu da nonbait.

        — Ixteko ordua da, Sotero.

        Ezin zuen ezerk hutsik egin, baina Frantsesa ez da azaldu.

        Ramirori esan diot ostegunean non ibiliko naizen, ostiralean zein lekutan egongo naizen esan diot, larunbatean zer egingo dudan ere esan diot gero. Igandean, goizeko hamarretan, Atotxako frontoian egongo naizela esan diot azkenean. Ondo edo gaizki, esan egin diot, atetik irten aurretik.

        — Frantsesa ikusten baduk, esaiok non ibiliko naizen.

        — Villabonako besamotzarekin jokatu behar al duk igandean? —zirikatu nau.

        — Hik esaiok, sin falta.

        Apropos aldatua genuen biltzeko eguna. Ahaztu egingo zitzaion akaso, gure zahagi handiari.

        Osteguna pasa da Frantsesik gabe. Moldiztegira joan nahi nuen, baina itxia egongo zen ukuiluko lanak bukatu ditudanerako, eta ontzia urez betetzen hasi da. Lau egun besterik ez dira falta.

        Ostirala da eta Ramirori galdetu diot. Ez dela handik Frantsesik agertu erantzun dit eta botilak zapi herdoilduarekin garbitzen jarraitu du. Kasurik eman gabe, moldiztegirako bidea hartu dut, baina han ere ez dute Frantsesaren berririk. Gaixo egon liteke, ez da egun osoan lantokian agertu, eta ez du abisurik utzi.

        Zerbait egin behar dudala erabakita irten naiz moldiztegitik, baina ez dakit non lo egiten duen Estudianteak. Ez dakit non bazkaltzen duen. Non ikasten duen. Galdezka ibili naiz. Han eta hemen. Hiru egun eta ontziak gainezka egingo duela ematen du.

        Larunbata delako, berriro pasa naiz moldiztegitik, zain egon naiz kanpoan, barrura sartu eta alfer-alferrik galdezka ez hasteagatik. Alamedatik ibili naiz, gora eta behera, harresiak ziren bideetatik joan naiz, behera eta gora Urumeara, soldadu eta neskame artean Urumeatik, behin eta berriro. Kaian begiratu dut, Txubillo mendirako bidean, badiako bide bazter guztietan, Madrilgo bisitari atzenduen artean.

        Non sartzen dira larunbatetan estudianteak? Zer egiten dute larunbatetan tipografoek?

        Azkenean euria hasi du, ikusia zegoen. Bi egun baino ez dira, bost zirenak; isuriko da ontzia. Kaian gatz usaina, simaur, odol, zabor usaina. Euriak garbituko du akaso.

        Igandea. Atotxako frontoiaren kanpo aldean nengoen ordubete lehenagotik, goizeko bederatziak eman aurretik. Ezin izan nuen loa errenditu gau osoan. Lurrerainokoak neuzkan begi zuloak. Bost egun eta akabo, horrela behar zuen, akabo dena. Frantsesak esan bezala.

        Hamarrak jo eta esandako orduan ikusi nuen Estudiantea oinez hurbiltzen. Harengana jo nuen zuzenean, dena kontatu nion, zer pasa zen asteazkenean, nola berandutu zitzaidan ostegunean, non ibili nintzen ostiralean, zein lekutan bilatu nituen larunbatean, zer ezinegon pasa nuen bezperako gauean.

        — Ez da etorriko —esan zidan Estudianteak, tabakoaren kea sudurretik isurtzen zitzaiola—. Ez nau harritzen batere. Acta est fabula.

        — In dubio, pro reo —erantzun nion azkar arraio.

        Harriturik begiratu zidan.

        — On Kaxildoren kontuak —argitu nion, petrilean eseriz—. Asteasuko apaiza, buruhandi bat.

        Petrilean eseri zen Estudiantea ere. Zigarroak piztu genituen.

        Ordubete luzez itxaron genuen, iganderik gabeko astea baino luzeago egin zitzaigun ordubete luze batez itxaron genuen. Pilotariek, nork gehiago, frontisaren kontra astintzen zuten pilotaren hots lehor zehatza heldu zitzaigun, ohola zulatzeko mailuarekin astintzen den iltzearen pare, frontoitik. Mailu eta iltze hots haiek baino ez genituen entzuten, isilik zegoen gainontzeko mundua.

        — Itxoingo diagu, badaezpada ere? —galdetu nuen.

        Ez zuen biotako inork erantzun. Zigarro gehiago piztu, eta iganderik gabeko hilabetea baino luzeago egin zitzaigun beste ordubete luze batez itxaron genuen. Eta handik aurrera itxaroten jarraitu genuen, zigarroak erretzen, eta ja ezer itxaron gabe.

        Partida amaitu zen, ez genuen jakin egun hartako galtzailea nor izan zen. Estudianteari galdetu nion, ea ez ote zegoen konpontzeko modurik.

        — Saldu egin gaitu, Sotero, saldu... Bihar polizia eta guardiaz betea egongo da Gaztelurako bide guztia, puzkerrik ere ezingo da bota ehun metrora inor ohartu gabe.

        Ez zuen haserrerik, ezta apenas tristurarik edo etsipenik ere. Zen bezala esan zuen, lasaitua hartu balu bezala. Bai. Lasaitua hartu zuen. Estudianteak.

        Pilotak horma higatu zuen gisa berean, iltzeak ere gero eta barrurago egin zuen zuraren barrurako bidea, gero eta sakonagoa zen petril hartako ezinegona. Petrilera iltzatuak eta petrilean zulatuak, han geunden, umezurtz. Partida amaitua zen, Frantsesa ez zen ageri, ez genuen petrilean eserita jarraitzeko aitzakiarik. Jaiki behar genuen, lekutu, ospa egin, ezkutatu, Argentinara joan, larreratu, eskapo joan, Frantziara hanka egin, sasiratu; azkar gainera; baina biotako inor ez zen altxatzera ausartzen. Derrota onartzea zatekeen, une hartan, petriletik altxatzea. Ez genuen altxa nahi. Ez genuen ohartu nahi bosgarren eguna iritsi aurretik amaitu zela dena. Dena amaitu aurretik amaitu zela dena.

        Bi urte kare bizitan erreak, alferrik.

        Han geunden, petrilera iltzatuak eta petrilean zulatuak, umezurtz. Gerruntzean labana laztandu nuen, baina berriro kontu harekin erretolikan hastea debalde zela etsita, gordeta neuzkan hiru puruak atereaz, bat eskaini nion Estudianteari.

        — Kubatik nolabait ekarri nitian, hezetu gabe eta... Gordeta nitian gaurkoa bezalako egunen baterako, baina...

        — Bai, gaurkoa bezalako egunen baterako, ezta? —moztu zidan Estudianteak, puruetako bat onartuz—. C'est fini. Frantsesak esango zuen moduan.

        — Esan nian —ekin nion orduan, imurtxi egin zidalako azken «C'est fini» hark—. Esan nian hobe zela dinamita nik gordetzea.

        Haserrerik gabe esan nion, apenas tristurarik edo etsipenik ere gabe. Zen bezala esan nion, nik aspaldi nekien bezala. Bai. Nik banekien. Aspalditik.

        Itzaletik eguzki aldera mugitzen ari zen jendea. Altxatzeko garaia zela erabaki genuen. Zerbait erabaki behar genuen. Ezin genuen ezer erabaki. Mozkortu egin ginen, erabaki gabe, nahi gabe, ezinbestean, kontua galtzeraino, hitzik egin gabe. Bistatik galdu nuen Estudiantea. Ni bultzaka atera ninduten Ramirorenetik. Arrastaka heldu nintzen etxera.

        Bezperako ekaitzari eusten zion zeruak. Orduak besterik ez ziren falta, orduak, eta ontzia hutsik zegoen; urak handi.

        Astelehenean ajearekin eta dena hezetzen zuen, hezurretaraino sartzen zen euri zirin batekin esnatu nintzen goizean goizetik. Astigarragara abiatu nintzen astoarekin. Donostiarako bidean nintzela atertu zuen, eguerdian.

        Etsi nuen Federazioak ez zuela ezer egingo, nik ere ez nuela ezer egin, eta ezin zidatela esan ezer egin nuenik, ez nuelako ezer egin. Asteartean ontziaren beira kraskatu zen eta ez genuen ezer egin. Garbi geneuzkan eskuak. Baina zikin sentitzen nintzen.

        Asteazkenean La Voz de Guipúzcoak ekarri zuen Maria Cristina erregina anderea eta Alfonso XIII. errege umea Gaztelu mendira igo zirela astelehenean, Sicilia erregimentuaren garnizioari bisita egitera. Bost egunetik, zazpira igaroak ginen.

        Ostegunean ontziaren beira kraskatua txirtxilatu egin zen, ezabatu, deuseztatu; joan ziren egunak, inor ez zen gure bila etorri. Ez ziren, akaso, etorriko. Frantsesak ez gintuen saldu, akaso.

        Arin sentitzen nintzen, larrua salbatzeko aukera ikusten nuelako. Astun sentitzen nintzen, betiko itzaltzen utzi nuelako Angiolilloren sua.

        Ostiralean Estudianteak aurkitu ninduen ni, San Martinetik Loiolarako bidean. Madrilerako trena hartu behar zuen gauean. Buruan erabili nituenak kontatu nizkion. Akaso zigorretik libratuko ginela esan nion.

        Gehiago ez pentsatzeko horri buruz, esan zidan. Izan zenak eta izan behar zuenak ez zutela axolarik gehiago. Aurrera begiratu behar zela.

        Txapela erantzi nuen Estudiantearen aurrean. Inoiz ez nuen haren mundua ulertzeko abilidaderik izango. Ginbaila erantzi zuen Estudianteak. Hark ere ez ninduen ni erabat ulertzen. Besarkada batez despeditu ginen. Lehen aldia zen elkar besarkatzen genuela. Azkena ere izango zen, akaso.

        — Esan nian hobe zela dinamita nik gordetzea.

        Aurrera begiratuko zuen gerorako zerbait zuenak. Besteok atzera begiratu behar.