—5—

Waldorekin bigarrenez elkartu eta aste batzuetara, nire seme nagusiaren eskutitza jaso nuen: "Aitatxo, esan nahi nizun Gobernuko jaun bat etorri dela, zutaz hitz egin nahi zuen amarekin, esan dio dirua eskaini dizutela lan bat egiteko, eta gero beste enplegu bat emango zizutela beste toki batean (honetaz ez nago seguru, ez dudalako ongi entzun, kukutua bainengoen entzun ahal izateko), baina agian zuk ez zenuela lan hori egin nahiko, eta orduan, lan hori egiten ez baduzu, ez zaitugula gehiago sekula ikusiko, eta nik orduan pena handia hartu dut, asko maite zaitudalako eta berriz ikusi nahi zaitudalako, arrantzan egitera joateko. Egingo duzu lan hori, ezta?".

        Handik gutxira enbaxadara joateko gonbita jaso nuen. Bigarren aldia zen, lehen ere izana bainintzen. Baina orain ezberdina zen, lehen enpresaren izenean joaki nintzelako, eta bigarren honetan, aldiz, bestelako arrazoiak tarteko. Eta bigarren egonaldi honetarako, ordurako, lehen gonbidapen bat egin baitzidan Petralicek, nik kasu egin ez banion ere. Lehen gonbit hura saihestu ahal izan banuen ere, orain ez nuen uko egiterik.

        Bigarren egonaldi honetan ez ziren lehenean bezain amultsu izan nirekin. Ateko poliziarengandik enbaxadorearen bulegora eraman ninduen funtzionariorengana, denek hoztasun nabarmenez hartu ninduten. Ikusten zen kontsigna zabaldu zutela.

        Damurik, enbaxadorearen bulegoan ez zegoen enbaxadorerik. Palomaresen bainua hartzen ibiliko zen, edo Paradorren baten mustu-ekitaldian. Haren ordez, betirako nire bizitzatik desagertua nahi nuen Spring zegoen.

        Kalkulu azkar bat egin nuen. Hiru urte izango ziren, gutxi gorabehera, ikusten ez nuela, eta zazpiren bat lehen aldiz ikusi nuenetik; hortaz, hogeita hamabi-hamahiru baizik ez zituen edukiko, baina hamar gehiago zituela ematen zuen. Jada ez zeukan soldaduen antzerako kalpar motz-motza; izan ere, orain burusoila zen. Forma fisikoari eusten zion, ordea, eta, lehen aldiz ikusi nuen eguneko lañotasunaren partez, ondorio larriko erabakiak hartzen ohituta dagoenaren aire larderiatsua erakusten zuen. Ilea galdu izanak beste maila bat ematen zion; ordea, inoiz garbi izandako unibertsitario-begirada doilortuan nabari zitzaion, batez ere, denboraren isuria; orain bai, orain aise begiratzen ahal zidan lepoaren gainetik.

        Hona beste aldaketa deigarria: baxutik mintzatzen zen, besteek arretaz entzun behar diotela jakitun dagoenaren antzera.

        —Hiru ordu baizik ez direla iritsi naiz Saigondik; bi ordu barru abiatuko naiz Washingtonera. Hala ere, kasuaren ezaugarriak ezagututa, desbideratzea eta eskala txiki hau egitea onartu dut. Denaren jakinaren gainean nago. Nire mezua laburra eta garbia da: egin ezazu agindu zaizuna. Ez duzu beste irtenbiderik. Hori da dena.

        Springentzat ere betebehar nekosoa izango zen hura. Bost ordu galarazten zizkiolako. Baina, dudarik gabe, Konpainiak uste zuen Spring tartean agertzeak egiten zidaten presioa areagotuko zuela, mehatxu-tonu biziagoak margotuko zituela. Helburua hura bazen, erdizka baizik ez zuten lortzen.

        —Beti uste izan dut inoren laguntzaz ipini zutela Porongoko bonba hura. Barruko norbaiten laguntzaz —nire begi-ninietan iltzatu zituen bi bele goseti bezalakoak ziren bereak—. Lehergailua paratzeko tokiaren aukera, lokalean sartzeko erabilitako prozedura, eztandaren ordua... Horiek denek tokia ongi ezagutzen zuen baten laguntza eduki zutela salatzen dute.

        —Oso litekeena da —bera baino zinikoagoa izateko beharra sentitzen nuen, desesperatuki—. Baina nori axola zaio?

        —Dena erlatiboa da. Estatu Departamentuari, erantzun ahalko nuke. Niri. Lehendakariari. Inori ez, erantzun ahalko nuke, baita ere. Uste duzu bigarren erantzunak toki hobean uzten zaituela? Pentsatu duzu galdera "nori axola zaio Hewart izeneko funtzionario-ohia?" ere izan litekeela?

        Springek orri bat jarri zuen enbaxadorearen mahaiaren gainean, eta gero atzerantz bota zuen gorputza, eskuak lepondoan gurutzatuz eta hankak mahai gainean jarriz. Keinuaren garrantzi sinbolikoa ez zitzaidan oharkabean pasa.

        —Ikusi ditut iaz eduki zenituzten emaitza ekonomikoak. Ez dira oso... nola esango nuke, ikusgarriak, ezta?

        Ni mutu. Bistan zen eszena hartan ez zegoela niretzako paperik.

        —Ikusi ahal izan duzunez, leku askotatik izorratzen ahal zaitugu.

        Nire mututasuna kolaboratzeari uko egitea zela interpretatzen zuen.

        —Eta, zalantzarik ez eduki, beharrezkoa bada, izorratu egingo zaitugu, Hewart. Nire kontu.

        Ezintasunak amorrazioa areagotzen du. Norbera amorratuta izatea, ez da ona. Amorrazioa saihesteko modu bakarra, ezintasunean zaudenean, ahaztea da. Spring ahazteko erabakiarekin atera nintzen bilera hartatik.

Hemerotekara, kazetaritza-ariketa ikustera joatea deliberatu nuenerako, seguru nekien, gutxi gorabehera, zer aurkituko nuen. Zertara joan nintzen orduan? Ez dakit, iltzaturik geratu zaidan ohitura profesional bat izango da, segurutik, haririk solte ez uzteko ohitura, omenka ez nabilela neure buruari erakustea, edo, agian, egokitu zitzaidan mezulariaren zientzia aztertzeko beharra, bere tamaina kalkulatzeko modu erraz bat. Kontua zen Petralicek nazioarteko kronikak idazten zituela, eta horietako batzuk aztertzeko deliberoa hartu nuela.

        Kasu honetan, eredurako balio lezakeen ariketa bilatu nuen; espero nuena baino are klasikoagoa gertatu zen. Nabarmena zen Petralic ez zela berrikuntza zalea, gidoia ikasle fin baina aldi berean ez oso sortzaile baten moduan errepikatzen zuela.

        Hemerotekaz arduratzen zen andereñoak modu bitxi batez begiratu zidan. Baita egunkariko irakurketa-gela hautsez beteriko hartan ere iazkotua ematen zuen soinekoa zerabilen, lorez estanpatua, eta molde beltzezko betaurrekoak.

        Nahi nituen egunak eskatu nizkionean, keinu bat egin zuen, zein egunkariz ari nintzaion zehatz-mehatz jakingo bailuen.

        Egunkari-sorta enkarpetatu batekin itzuli zen, karga-karga eginda, lur azpian sartuko zela zirudiela. Gehiegizko lagundu-nahi batek bultzaturik, egunkari-sorta pupitre gainean utzi ez ezik, nahi nuen egunean ireki zuen. Izenburu bat erakutsi nahi zidan.

        —Gogoan dut egun hura —esan zuen, Andaluziako azentuaz bortizki markaturiko espainieraz—, albiste hau etorri zelako. Ez al da beldurgarria?

        Halaxe zen, izan ere. "Con la industrialización y la crisis de la espiritualidad" —zioen izenburuak— aumenta la delincuencia juvenil". Eta gero, azpititulua, beldurgarria hori ere: "Se reunen en bandas, visten con extravagancia, tienen música preferida y hasta sus propios ídolos"

        —Zuk ez duzu preferentziarik, musika kontuan? —galdetu nion.

        Bizkarra eman zidan eta alde egin zuen. Uste dut gizon errespetagarria izango nintzela uste izan zuela, eta nire ateraldiak zapuztu egin zuela.

        Dominikar Errepublika inbaditu zuten egunetako egunkariak hautatu nituen.

        Hirurogeita bian Trujillo, behiala "gure" gizona zena, akabatu zuten ("genuen" esan beharko nuen, agian, baina higuin dut horrela hitz egitea, eta ez da nire burua zuritzeagatik bakarrik). Miamin atzerriratutako kubatar batzuk arduratu ziren. Armak Konpainiak jarri zituen, eta diplomazi balixaren bidez bidali. Supermerkatu baten jabe zen Konpainiako agente batek helarazi zizkion komandoari. Trujillo akabatu eta gero, Boschek hauteskundeak irabazi zituen, Konpainiaren oniritzia zuen; erabilgarria zirudien. Boschekin okertu ziren, ordea. Militarrek kendu zuten Bosch lehendakaritzatik, boterea lortu eta zazpi hilabetera, nahikari sozializatzaile demasekoak zituela aitzakia; haatik, 1965ean gertatu zen konstituzioaren aldeko indarren matxinada bortitza, boterea Boschi itzultzeko asmoz, eta orduan marineak bidali zituzten hori galarazteko, gure negozio-gizonek azukrearen industrian zituzten interesak defendatzeko, aitzakiatzat erabiliz Castroren dozena bat komunistak Boschen mugimendua bereganatu zutela.

        Gauza ez zen hain larria izango etikarekiko joko bikoitz hau justifikatzeko hainbeste hipokrita ez balego.

        Guatemala, Brasil, Panama, Dominikar Errepublika... Hasieran laguntza ematen diegu; beren bidea hasi baizik egin ez dutenean, laguntza eten eta mehatxatzen ditugu; haiek defenditzen dira. Honek aitzakia ematen digu haiek mehatxatzen gaituztela esateko, eta orduan beren ekonomia izorratzen dugu, kolpe militarra probokatzeko, edo, bestela, komunisten gorakada sorrarazteko. Eta honek bai, honek gure erantzun bortitza eta gure esku hartze militarra justifikatzen ditu. Aspertzeraino errepikatu da. Gogaituta nengoen. Eta orain, Vietnam. "Gatazka militarrak, kontrolpean edukiz gero, ekonomia bizkortuko du, eta horri esker datozen hauteskundeak irabaziko dituzue...". Ezjakin ikaragarriak dira, eskuetan botere izugarria daukaten ganoragabe ikaragarriak; dagoen makina suntsitzailerik handiena erabiltzen dute, martxan jartzen dituzten mekanismoek abiatzen dituzten indar birrintzaileez ezertarako ere arduratu gabe. Edozertarako hitza asmatu dute: komunista; eta hori nahikoa zaie edozer justifikatzeko.

        Dominikar Errepublikakoa bezalako operazio bat Mendebaldearen aurrean justifikatzeko lana beti da lan gogorra, eta prentsak oso eginkizun garrantzizkoa betetzen du. Estaldura emateko prentsa-operazio hauek honela funtzionatzen dute, teknika ezaguna da: lehen albisteak agentziakoak izaten dira, eta ez dago esan beharrik prentsa-agentzien eremuan egin daitekeen guztia ongi etorria izaten dela, batez ere, notiziaren sorburuan dagoen agenteak bigarren mailako iturri asko kutsatzen dituelako, baita, batzuetan, kazetariak konturatu gabe ere. Esan beharrik ere ez, beti dago agentzian bertan materiala sartzeko aukera. Baina gero badago beste esparru bat, teknikoki "Informazioaren bigarren olatua" deitzen dena, edo deitzen zena, nire garaian bederen, espezialista kualifikatuei uzten zaiena, prentsa-agentzian lan egiten duenak egin ezin duen lana biribil dezaten. Informazioaren lehen olatuak irizpide eta kontsigna orokorrak zabaltzen ditu, eta honek berebiziko garrantzia du; baina bigarren olatua zabaldu behar duenaren lana finagoa da, delikatuagoa. Lehen mailan albistea zabaltzen duena anonimoa da publikoarentzat, baina bigarrena bere gizartean ospe handia duen iritzi-emaile edo kazetaria da; honek ematen dio zabaltzen den mezuari benetako egiantza, benetako sinesgarritasuna. Bere publikoarentzat, jada ez da "egunkariak ez-dakit-zer esan du" beti zalantzazko edo susmagarri bat, "urliak esan du" baizik. Mezua, orduan, urliaren ospeaz —ospe profesionalaz, pertsonalaz—, biltzen da, eta ordutik aurrera azokan erosketa egiten ari den emakumezkoa edo bulegoan lanean ari den gizonak kasu egiten du, iritzi baten jabe ateratzen da; are, mezua ospeaz bildu bakarrik ez, hurbil bihurtzen du. Egunkariak esandako gauza abstraktu bat, gainontzekoan, urrutiko sentitzen du bezeroak, ez da bere bizitzaren baitako zerbait, bere bizitzari eragiten dion zerbait, kanpoan dago. Agente bikainen kasuan, gerta daiteke ezen espezialista trebe batek, mezua hurbiltzearekin batera, haren larritasun-gradua mailakatzen duten erregistroak menderatzea, bezeroaren adimena eta pertzepzio kritikorako gaitasuna bahitzeraino. Hagitz teknika ezaguna da, oso aztertua eta mila bider ebaluatua.

        Lehen albisteak, hortaz, agentziakoak ziren, eta Johnsonen doktrina zabaltzen zuten: laurehun marine Santo Domingora sartu ziren. Arrazoia: bertan bizi ziren estatubatuarren biziak eta ondasunak babestea, islako matxinada-giroaren erdian. Estatubatuarren erabakiak AEEko Estatuen protesta ahulak piztu zituen; Ameriketako Estatuak biltzen zituen erakundeak ez zuen begi onez ikusten indarrezko parte hartzea, batez ere "haiekin batere kontsultatu gabe" egina zelako. Betikoa. Estatu Batuek, behin erabaki bat hartuz gero, eta itxura gordetzearren egiten den ahalegin diplomatikoaz haratago, inorekin kontsulta egin beharko bailuten.

        Petralicen artikulua, lehen albiste horiek zabaldu zirenetik astebete pasa aurretik zetorren. Lehen lana, egoeraren larria azpimarratzea: "Juan Bosch lehendakariaren aldeko matxinada endekatu da, eta legerik zein ordenarik gabeko anarkia-egoera bihurtu. Estremistak —kanpotik zuzendurikoak, Washingtonen arabera— masen borondateaz jabetu dira, eta anabasa eta izua ereiten ari dira".

        Errealitatean, estremistak makilaz, harriaz, labanaz edo eskura zeukatenarekin armaturiko desesperatu-saldoa baizik ez zen. Legezko lehendakaria itzul zedila eskatzen zuten. Ikaragarria da hitz batzuen oihartzunek hartzen ahal duten eta hartzen duten indarra. "Estremista" da horietako bat, inondik ere. Estremista, txerrenaren bestizena. Bestalde, matxinada "kanpotik zuzendurikoa" izateak beti gaineratzen du doilorkeria-plus bezalako bat, deitu ez dioten tokian inor sartzen denaren zitalkeria azpimarratzen du. Ez zuen esaten, ordea, estatubatuarrek preso zeukatela Bosch Puerto Ricon, ezta ere Bosch gizakiagoa zela bere bahitzaileak baino: "Estatu Batuei gorroto? Ez, Mark Twain irakurri duen inork ezin die gorrotorik izan. Ni ez naiz Estatu Batuen etsaia, Estatu Batuen inperialismoaren etsaia baizik."

        Egoeraren larria zalantzarik gabe ezarririk, Petralicen hurrengo lana estatubatuarren eskubideari buruzko lainoak uxatzea zen: "Ez da dudarik estatubatuarrek eskubidea zutela beren hiritarren bizia babesteko". Eta handik segidan, yankee-en jarrerarekin kritiko agertu diren beste Ameriketako Estatuen argudioak neutralizatzea: "Honako hau da estatubatuarren kanpo politikaren bidelagun betierekoa: aliatuekin kontsultatuz gero, berandu iristeko arriskua bere egin behar dute; kontsultarik gabe ekintzan hasten badira, beren politika inperialista eta arbitrarioa dela egozten diete. Estatu Batuek islara joan beharra zeukaten, beren indarrarekin, eta, ausaz, beharrezkoa izango da bertan geldi daitezen bakea eta ordena berreskuratzen den arte". Bakea. Ordena. Bakea. Ordena.

        Bakea. Ordena. Inbasoreek Gobernu-Jauregiaren aurka tiratzen omen zuten, baina etxekoandreak akabatzen zituzten.

        Azken ukitua, ohartarazpena, gaztigua, inor ez dadin engaina: "Alabaina, Washingtonen ekintza abisu bat da mundu libreko beren herrialdeetan edo besterenetan desordena bultzatu nahi duten guztientzat".

        Hori, AEBak 400 marine baizik bidali ez zituenean. Baina hasierako 400 horiek laster izan ziren 3.000, eta gero 14.000, eta aurrerago 18.500, hilabetera 21.000 baino gehiago, azkenerako 40.000tik gora. Jada ezin zen inbasioa "bertako estatubatuarren babesa" lortzeko justifikatu. Orduan Johnsonek "ez dugu Ameriketan beste Kuba bat baimenduko" jakinarazi zuen, eta albiste-agentziek beste kontsigna bat zabaldu zuten: konspiratzaile komunistak jabetu dira herriaren matxinada demokratikoaz, horien artean, batez ere, 58 matxino kubatar. Patetikoa zen: Boschen aldeko matxinadak milaka jende biltzen zituen, haien artean esperientzia luzeko politikari, sindikalista, langile eta ikasle asko eta asko, baina aski ziren lau dozena komunista, antza, mugimendu erraldoi hura bere egiteko, milaka pertsonaren esperientziak, harremanak, itunak eta borondateak azpiratzeko. Baina manipulazio zakarra izatea gutxienekoa zen: hortik aurrera, kontsigna zen mugimendu demokratiko bat estigmatizatzea, Ameriketako eta Europako iritzi publikoak marineen esku sartze bortitza justifika zezan. Holako nahiko eta sobra nuen nik ikusita Konpainiaren itzal luzea ez sumatzeko.

        Petralicen artikuluen edukiak, noski, kontsignaren arabera bilakatzen ziren: "Johnsonek aski garbi esan du: AEBek ez dute onartuko Mendebaldean beste gobernu komunista bat egotea. Bere indar guztiak erabiliko dituzte beste Kuba bat sor dadin eragozteko". Petralicek lotsagabe-lotsagabe hedatzen zituen kontsignak, iritziz maskaratzeko ahalegin handirik ere egin gabe, bere benetako jokoa zein den antzematea ezinezkoa zaion gizarte batean dagoela dakienaren inpunitate osoz. Alegia, nire kazetariak gauza pixka bat makillatzen ez zuela denbora luzerik galtzen. Honetan bezala: "Azeria patioan sartu zaion lurjabeak bezala jokatzen du Johnsonek. Alferrik da auzokoei deitu, hauek azeria konbentzi dezaten finkatik lekutu dadin. Itzulinguru eta eskrupulu intelektualik gabe, makila hartu eta piztia jo eta jo ari da, akabatzeko asmoz".

        Fartsazale halakoa, zurikeriaren errege ez beste, pentsatu nuen, ez duzu adibidea zauden tokirako egokitzeko lana ere hartu. Nik aise ikusten bainuen adibide horretan —"azeria", "lurjabea"— Estatu Batuetako klase ertain ez-hiritarrari gauzak azaltzeko modu pedagogikoa —haiek baitziren, besteak beste, Johnson lehendakaritzan berrezarri behar zutenak—; are, imajinatu ere egin nezakeen zer bulegotan asmatuko zen parabola, nola jantzita egongo ziren asmatzaileak, zer eztabaida ibiliko zituzten adibidea ontzat eman arte. Irrigarria zen. Irrigarria eta lotsagabea, obszenoa. Konpainiaren hitz-gakoetako bat —"patioa", "atzeko patio" famatua— testura labaindu zitzaiela kontuan hartu gabe. Baina pentsatzen hasi, eta oraindik okerragoa zen Petralicen bertsioaren arduragabekeria. Nik nahiko ezagutzen bainuen ordurako lur hura jakiteko bertako baserritar edo herritar batek ez zukeela sekula "lurjabe" edo "patio" bezalako hitzak erabiliko; eta "azeria", printzipioz baliagarria izanik ere, giro, kultura, zibilizazio horretan, "oilategian" sartzen zela gehienbat, ez patioan. Berdin zen, Petralicek, hainbeste jakin edo ez, eman zioten materiala kopiatu eta egunkarian txertatu zuen gutxieneko egokitzapenik egin gabe. Nire agentea izan balitz, bereak eta bost entzungo zituzkeen, bai horixe! Gezurtia, hipokrita... eta alferra, gainera! Petralic jauna, uste al duzu horretarako ordaintzen dizugula!?

        Gainerakoan, helburuak birrintzeari ekiten zion B-52 baten tema berarekin: "Ameriketako hainbat Estatuk Washingtonen erabakiaren aurrean agertu duten desadostasunak, lur emankor bat eskaintzen ahal dio kubatarren komunismoaren hedapenari. Baina ulertu beharra dago AEBen pasibitateak arrisku handiagoak ekarriko zituela bai Asian eta baita Ameriketan ere". Apunte kritiko bakar bat gaineratzen zion bestek prestaturiko libelo hari, eta hura osasunean sendatu nahi denaren ildotik: "Beste hau bezalako lurrikarak gertatzen badira, AEBak esku hartu beharrean egongo dira; SESBek eta Txinak, bitartean, beren indar guztiak ukitu gabe eta baturik mantentzen dituzte. Hauxe da egiazko arriskua."

        Bai, kazetaritza-ariketa espero nuena baino are zakarragoa zen. Nabaria zen Petralic mota guztietako ahots kritikoak hankapean zeudelako herri batean ari zela kontzientzia osoarekin zekiela.

Jende ugari ari zen etortzen herrietatik, horrenbeste garapen ezagutzen ez zuten hego aldeko herrietatik. Hiria hedatzen zen egunetik egunera. Ipar aldean langile etorri berrientzako auzoak eraikitzen ari ziren. Hegoaldean ere langileentzako auzoak sortzen ari ziren, baina baita zenbait auzo apainago ere, eta horietan eraikitzen ari zirenek gehiago begiratzen zioten kalitateari. Material onak, teknikari hobeak. Eraikitzaileek burruntzalia berdin sartzen zuten hala ipar nola hego aldean, toki bakoitzean portzentaje diferenteetan, hori bai, justizia sozialaren printzipioetan heziak baitziren. Hiriaren mugak, iparretik nola hegotik, ongi zehaztu gabeko ertzak ziren, garabiek, erdizka eraikitako blokeek eta han-hemen barreiaturiko hormigoi makinek difuminaturiko hiri-paisaia ernaldu berriak, inoiz edo behin galsoro batek edo artalde iheskor batek ukatuak. Horrelako erdi-auzo bat aukeratu zuten zita egiteko. Hewartek aukeratu zuen, han bere adiskideetako inork ez zuela ikusiko esperantza baitzuen. Petralici ez zitzaion axola.

        —Ba al dago Dominikar Errepublikaren inbasioaz intrigatzen zaituen zerbait? —galdetu zuen Petralicek.

        Hewartek ez zuen ezer esan.

        —Hemerotekako andrea nire laguna da —segitu zuen Petralicek, bestearen interes faltak zapuztuta—. Astean behin kafetxo bat elkarrekin hartzea, aztura zaharra dugu. Ez da oso ohikoa atzerritar bat paper zaharren eske ibiltzea.

        Hewartek indiferentziaz hartu zuen eskatu ez zuen azalpena.

        —Zer uste duzu, ba? Bosch zaharra hor dabil, Benidormen, konspiraziotan, Caamaño eta abarrekin. Eta Francok ematen dio ostatu! Aditu? Francok!

        —Nire agentea bazina ez zenuke kobratuko, zinez.

        Petralicen autoan sartu ziren. Unibertsitaterantz zihoan bidea hartu zuten. Hirian zehar estrategikoki kokaturiko zazpi bider bosteko panel erraldoiek iragartzen zuten gertaera garrantzizkoa: Unibertsitateko fundatzailea etorria zen, munduko sei unibertsitate handitako irakasleak Honoris Causa doktore izendatzera. Ekitaldi arranditsua egingo zen. Paris, Coimbra, Lovaina, Munich, Harvard, Salamanca, Madril eta beste hainbat unibertsitatetako errektoreak joango ziren, baita probintziako enpresariak, kazetariak ere; nor ziren guztiak egongo ziren. Eta agintariak ere bai, noski: zibilak, militarrak eta eklesiastikoak. Portugalgo enbaxadorea, hainbat herrialdetako Madrilgo enbaxadetako agregatu kulturalak. Estatu Batuetakoa, esaterako. Hewartek ez zuen disimulatzen bere artegatasuna eta ezinegona, amorrua beharbada.

        —Behar-beharrezkoa zen hau guztia? —galdetu zuen, gogaiturik.

        Petralicen ezpain finak tenkatu ziren, irribarre-antza, baina ez zuen berehalakoan erantzun, taxuzale. Besteari eragindako desplazeraz gozatzen zela esan liteke. Pixka bat aurrerago, mintzatu egin zen.

        —Guztiz beharrezkoa. Unibertsitateko Adiskideen Elkarteko guztiak gonbidaturik zaudete. Espainiako txoko guztietatik etorriko dira.

        1951 urtean, Franco egon zenetik, ez zen hirian halakorik ezagutzen.

        —Harroegi izatea ez da praktikoa, Hewart.

        Egunkariak, elkarrekin lehian, ekitaldi propagandistiko haren mailan egon nahirik, Fundatzailearen urrats guztien berri ematen afanatzen ziren: "Monseñor comenzó la jornada a las nueve de la mañana, administrando el sacramento del bautismo a la duodécima hija de los señores Sánchez Ostiz. Visitó luego al Señor Arzobispo, al Señor Gobernador Civil y a la Excelentísima Diputación Foral..."

        Kotxea ekitaldia iragartzen zuen panel handi horietako baten ondotik pasatu zen. Iragarpena, baina, ezin zitekeen irakurri, ongi etorriko hitzak galipotez ilundurik zeudelako. Galipot berberak balio izan zien saboteatzaileei kontsigna batzuk izkiriatzeko, panelean eta inguruko horma batean. Hewartek buruaz seinalatu zuen panela, bestea amorrarazteko asmo nabarmenarekin.

        —Zerriak! —bota zuen ustaxi ohiak. Bere tonua mehatxagarria eta destainazkoa zen.

        Hewartek Waldok pasatako informazioaren bidez jakin ahal izan zuena gogoratu zuen. Petralic bere triunfoak artaz eta jakinduriaz jokatzen zituen gizona zen, Waldoren aburuz. Espainiara baino lehen, hortik zehar Europako demokrazietan barna ibili zelarik, Bigarren Mundu Gerran italiarrek preso eduki zutela aldarrikatzen omen zuen, "Mussoliniren aurkako artikulu bat idazteagatik", leporatzen ahal zitzaion akusaziorik larriena, faxista hutsa zela, alegia, uxatzeko. Are, zorioneko artikuluari esker, faxismoaren aurkako agertzen zuen bere burua, komeni zitzaionean. Bestela jokatuko zuen orain, Francoren Espainian.

        Printzipioz, gauzak bere logika bazuen; Mussolini faxista bat zen, Petralicek Mussoliniren aurka idazten zuen, beraz, Petralicek faxismoaren aurka idazten zuen, ergo Petralic faxismoaren aurkakoa zen.

        Baina gizonen grinen antzeztokian gertatzen direnen kontakizunak plegu asko izaten ditu.

        Petralic kroaziarra zen, abertzale kroaziarra. Bigarren Mundu Gerraren hasieran, Alemaniak Jugoslaviako armada erregularra menderatu zuen, eta garaipen militarraren ondoren, Kroaziako Estatu Independientea sortu zuen. Kroazia alemaniarren mendeko estatu txotxongiloa zen, Pavelic eta bere ustaxiek —katoliko ultraeskuindar fanatikoak eta faxistak— gobernaturik. Alabaina, kroaziar abertzale independentisten askatasun-nahiak ez ziren modu honetan erabat bete, beraien iritziz Kroaziako zatia zen eskualde bat italiarren menpe geratu zelako. Petralic eskualde horretan jaioa izaki.

        Hortaz, Hewarten ustez, artikuluaren beste interpretazio baten arabera, diferentziak ez ziren ideologikoak izango; Petralicek ez zuen Mussoliniren jokabidea gaitzetsiko faxista zelako, bere aberriaren lurralde-batasuna oztopatzen zuen potentzia baten buruzagia zelako baizik. Eta italiarrek ez zuten atxilotuko ideologia faxistaren aurkakoa zelako, italiarrekin haserre zegoen abertzale kroaziar faxista zelako baizik.

        Ustaxien ankerkeria eta basatikeria hain zen handia non Alemaniako SSetakoak berak izutzen baitzituen. Gauzak horrela, italiarrek maiz lagundu omen zieten ustaxien sarraskietatik iheska zebiltzan serbiarrei, baita susmagarriak iruditzen zitzaizkien kroaziarrak atxilotu ere, batzuetan, eta, orokorrean, Ardatzeko potentziekin argi eta garbi lerrokaturik egonik ere, kroaziarren eta italiarren arteko harremanak gorabeheratsuak eta tirabirez beterikoak gertatu ziren.

        Hewartek ederki zekien hura guztia, eta horren arabera interpretatu Petralicek italiarrekin eduki zituen gorabeherak. Orain zegoen egoeran, ordea, axola gutxikoa zitzaizkiokeen Petralici Mussolinirekikoak.

        Etxabakoitz deitu auzora jaisten den aldapara iristean, Ospitale ondoan, Unibertsitateko fundatzailearen etorrera gaitzesten zuten bi pankarta zeuden. Errepide gaineko harresi moduko batean paraturik zeuden, antolatzaileek ekitaldirako ber tokian ezarririko bandera eta ikurrak estaliz eta itsustuz.

        Hewartek entzuna zuenez, aurreko gauean bertan, Gaztelu Plaza eta bere inguruak apaintzen zituzten banderak eta estandarteak desagertu ziren. Haien ordez, euskal ikurrin bat agertu omen zen El Cisne hotela zegoen eraikineko teilatu gainean.

        —Gehienak bihurriak dira, bakarrik. Gutxi batzuk, arriskutsuak. Asko ez dela polizia bat hil dute, komisario bat... Erori egingo dira, denak. Gaurko bihurrikeria honen egileak ere bai —Petralicen tonua izotzezkoa zen, amorrazioa gainditzeko ahalegin itzela egin behar duenaren antzera.

        —Haiek ere identitate bat eskuratu nahi dute, zuek bezala.

        —Kroazia ez da identitate politiko edo kultural asmatu bat, belaunaldi askotatik datorren errealitate historiko bat baizik —asaldatu zen—. Iluntasun balkanikotik Mendebaldeko mundura aspaldi zabaldu zen herri bat. "Balkaniko" terminoa, kulturalki, Bizantzioren zitalkeriaren eta otomanoen ankerkeriaren arteko nahasketa bat baizik ez da. Kroaziak, ordea, Erdi Aroan, bere estatua eduki zuen, Mendebaldeko estatuen parametroen araberakoa. Eta, nola, zeren Dante Alighierik berak aipatzen baitu Jainkotiar Komedia-n: "...cual è colui che forse di Croacia / viene a veder la Veronica nostra..."

        Petralicek geroxeago norbait aurkeztu nahi ziola esan zion.

        —Baina artean, gutaz mintza gaitezen, Hewart... Zuk nitaz informazioa bildu duzun modu berean, nik, mezulari xume bat baizik ez izanik ere, jakin ahal izan dut zure kasuaren... —ahalegin handia egiten zuen hitzak aukeratzeko—... eee... zure kasuaren alderdi batzuk apur bat konparagarriak direla, urrutitik bada ere, nik aspaldi bizi izan nuen egoera batekin...

        Edozeinek kontatuko zion Hewarten bizitzaren berri.

        —...zera esan nahi dut, une batetik aurrera, gizonak ulertzen du, inolako lausorik gabe, seme-alabak direla inportanteena bere bizitzan, bere bizitzak ez lukeela zentzurik bere seme-alabarik gabe; nik neuk, familiarekin elkartzea lortu nuen arte, ez nuen espirituzko bakea erabat berreskuratu...

        Autoa gidatzeari utzi gabe, trebe, zilarrezko toxa sakelatik atera zuen, eta zigarroa eskaini zion. Hewartek ez zion hartu.

        —Jakina, gure kasu partikularrek puntu komun bat badute ere, aldi berean, oso ezberdinak dira: niri, erregimen komunista batek bahitu zidan semea, xantaia modura erabiltzeko; zu aldiz, epaile baten erabakiaren zain zaude, gizarte demokratikoak eskaintzen dituen berme guztiak zure alde dauzkazu, beraz. Nik ez dut demokrazian sinesten, baina, kasurako, hobe bai Amerika, komunismoa baino... Alegia, sentimenduen aldetik gure kasuak pareka litezke, ez ordea gure sentimenduen gaineko baldintza sozial eta politikoak...

        Mantso mintzatzen zen orain, bare; esaldiak bukatzean ezpain finak keinu uzkur batez biltzen zituen, barrutik, bor-bor, galdara batean bezala, eduki behar zituen demonio beltzak ahotik ihes egingo zioten beldur bailegoen. Janzkeran gizon errespetagarriari dagokion gustu klasikoa erakusten zuen.

        —Gure artean: ez pentsa amerikarren mandatari ibiltzeak pozez betetzen nauenik. Amerikarren laguntzarik gabe, komunistak ez ziratekeen inoiz boterera iritsiko. Balkanetan ere arazoak sakondu eta larriagotu baizik ez zuten egin; ez da hainbeste denbora Kroazia osoa airez suntsitzen saiatu zirela, zibilak izuarazteko beste helbururik gabe... Bakea bermatu beharrean, serbiarren asmo kriminalei haizea eman zieten. Diplomaziaren aldetik dorpe, historiaren aldetik ezjakin eta militarki zakar jokatu zuten. Baina bizitzak aliantza bitxiak egitera behartzen gaitu: harroegi izatea ez da praktikoa. Mendebaldeko potentzientzat, oso oker ez banago, bi gaitzen arteko aukera bezala aurkeztu zen: edo Hitler, edo Stalin... Stalin, gaitz erdi omen zena, aukeratu beharra zegoen, noski. Baina bi gaitzen artean aukeratzen denean, beti irabazten du gaitzak; Stalin gaitz erdi zelakoa nondik atera zuten kontuan hartu gabe. Stalin gaitz erdi zela pentsatzea ere... Oraindik ari dira ordaintzen euren akatsa. Zu kristaua zara, Hewart; ulertu behar duzu esan nahi dudana. Katoliko batentzat, gaitzerdiko teoria horrek ez du balio. Pio XII.ak edo eta are gure Stepinacek erakutsi zuten bezala, katolikoak ongiaren alde egin behar du. Francok hori berehala ikusi zuen, berehala eta garbi. Nola egongo naiz ni, bada, Francoren aurka? Aitzitik, egiten dudana, hartzen ditudan lanak, gehiago egiten ditut Francoren alde egiteagatik, amerikarren alde egiteagatik baino. Enfin, mendebalde berbera da orain eman eta orduan kendu egin zuena. Halakoxea da mundua, bizitza, historia, alferrik da buelta gehiago ematea. Kitto gaude: amerikarrez baliatu naiz haiek nitaz bezainbeste.

        Hitzetik hitzera doan aldea esatariarengan dago, beste ezertan baino gehiago, pentsatu zuen Hewartek.

        Apaiz batek legez hitz egiten zuen. Hewart gogoratu zen erakunde katoliko batetik —Pax Romana? Gazte Katolikoen Nazioarteko Federazioa? Halakoren bat— etorria zela. Konpainiak aspaldi deskubritu zuen katoliko-talde horiek agenteak lortzeko mintegi ezin hobeak zirela.

        Hewartek errepasatu zituen Waldok, eman zion txostenean, ustaxi ohiari buruz bildu zituen datuak: ustaxien kaperaua egiten zuen anaia batek askatu zuen italiarrenetik. Orduan, Petralic Zagrebera joan zen, ustaxien erregimenaren aldeko ikasleen erakunde katolikoetan lan egitera. Propagandista sutsua omen zen, erregimenaren aldekoa eta serbiarren eta Tito mariskalaren partisanoen aurkakoa. Zagreben zegoela, ezkondu eta seme bat eduki zuen.

        Ustaxiek sekulako sarraskiak egin zituzten serbiar, ijito eta juduen populazioetan. Askok ihes egin zuen, batzuk mendira joanda, armak hartuta. Beste batzuk preso eraman zituzten Jasenovac izeneko kontzentrazio-esparrura. Atxilotuak hara eramatea ohikoa zen. Hewartek gogoan zuen, Jasenovac eremuari buruzko lekukotasunek ospe triste eta zabala lortu zutelako. Ez omen zien nazien esparrurik makabroenei ere inbidiarik izateko arrazoirik batere. Ustaxiak herri guztietan sartzen ziren. U letra handi bat zeukaten Kroaziako banderak ipintzen zituzten nonahi, herriko jendea biltzen zuten plaza nagusietan, P handi bana zeukaten besoko urdinak banatzen zituzten, Pravoslavac, erlijioz ortodoxoak zirela nabarmentzeko. Besokoa zeramatenek, herri xehekoak zirenean, erlijio katolikoa besarkatu behar zuten preso ez joateko. Ustaxien iritzian ortodoxoen buruzagiak zirenek, ordea, ez zuten salbaziorik.

Nezavisna Drzava Hrvatska, hau da, Kroaziako Estatu Independienteko aginte politikoa, militarra eta erlijiosoa guztiz bat zetozen. Ustaxien Hezkuntza eta Kultura ministroak, Mile Budakek, garbi aldarrikatu zuen: "Gure mugimenduaren oinarria erlijioa da. Serbiar, judu eta ijitoen gutxiengoentzat hiru milioi bala ditugu. Serbiar batzuk garbituko ditugu, beste batzuk atzerriratuko. Gainerakoek Erromako Erlijio Katolikoa onartu beharko dute". Zagrebeko Artzapezpikua eta Ustaxien Armadako bikario nagusia zen Stepinacek bedeinkatu zuen Pavelicen —poglovnik, buruzagia— erregimena: "Gaur eguneko gertaerak nahasiak eta tamalgarriak diren arren, ez da zaila guztiaren atzetik Jainkoaren eskua ikustea". Pio XII.a aita santuak harrera egin zion Pavelic buruzagiari Erroman. Kroazian bertan, Elizako hierarkiaren eta faxisten arteko uztartzea arras nabarmena zen. Apaiz katolikoak armaturik zebiltzan, ez gutxitan, fede-aldaketa publikoak antolatzen, herriz herri. Errepresioaren parte hartzaile aktiboak ziren.

        Mendietan, orduan ia inork ezagutzen ez zuen Tito izeneko komunista baten partisanoak antolatzen hasiak ziren, ordea.

        Bere fitxan aipatzen zenez, Goran Petralicek, prentsa ultrakatolikoaren kolaboratzaile aktiboa eta kualifikatua izateaz gain, Stepinacen lagun pertsonala izateaz gain, familia-harremanak ere bazituen ustaxien erregimenarekin. Bere anaia apaiza ez ezik, beste anaia bat soldadu zen ustaxiekin. Biek eduki zuten fin gaiztoa.

        Goran bera ere partisanoen esku erori zen preso, hainbat hilabetez, preso-truke batean askatasuna berreskuratu zuen arte. Baina Zagrebera itzuli zeneko, garai onak joanak ziren; handik lasterrera partisanoek ustaxiak eta naziak gailenduko zituzten, eta Petralic bezalakoei hankei eragitea egokituko zitzaien.

        —Pertsonalki deitoratu egiten dut indarkeria —zioen orain Petralicek, bolantea aurrean zuela—. Baina gezurra esango nuke onartuko ez banu une kritiko batzuetan... Bon, zer esan dezaket nik; partisanoek nire bi anaia hil zituzten, bietako bat inolako juiziorik gabe fusilatuta, ezeren errurik ez zuela; ni neu basatiki torturatu ninduten. Ez ditut nire torturatzaileen aurpegiak inoiz ahaztuko; emakume bat zegoen tartean, emakume eder bat; huraxe izaki anker eta zitalena. Indarkeria, eraso egiten dutenen aurkako defentsa denean, zilegi da.

        Jakina. Nork, edozein garai, kultura, gizarte eta baldintzetan, ez zuen gauza bera onartuko?

        —Bai horixe. Erasotzailea nor izan den erabakitzean, orduan lanak.

        —Esadazu, Hewart; ez duzu inoiz, zure... zure aurreko lana dela-eta, norbait hil behar izan?

        —Ez —ahotsa lehor atera zitzaion Hewarti, modulazioaren tonu guztiak nahita ezabatu izan bailituen.

        —Noski, zuzenean ez, esan nahi duzu. Ordea, jende askoren heriotza ekarriko zuen operazioetan nahasirik ibiliko zinen, hain segur... Eta, orduan...

        —Orduan, zer?

        —Orduan... Zuk ez zenuen gizon bat hilko hamarren bizia salbatzeko?

        —Helburuak bitartekoak justifikatzen dituela esan nahi duzu? —Hewarten tonua lehengo bera zen. Ez zuen doktrina gogoratzen, baina susmoa zuen zerbait ez zetorrela bat, behiala, hasiera batean bederen, Denboren Historiaren lehen unean, hor nonbait, erakutsi ziotenarekin—. Hori da Ebanjelioek diotena?

        Petralicek sakada sakona eman zion zigarroari.

        —Nik ez nuke arazoa modu horretan planteatuko. Kristautasuna magma izugarria da, espirituzko mugimendu erraldoia, munduan den garrantzizkoenetakoa. Gaurko ekitaldian, urrutirago gabe, baieztatu ahalko duzu. Baina, nekazarientzat bizi-iturria den ibai berbera da hondamen-eragilea, gainez egiten duenean. Energia itzel hori bideratu ezean, denok geundeke arriskuan.

        —Eta zu kristaua zara? —Hewarten tonuan, orain, nota trufariak nabaritzen ziren.

        Petralicek irri egin zuen, burua ezker-eskuin mugituz.

        —Kristaua ote naizen, horixe galdera...

        Eta irri egin zuen berriro, Hewarti biziki desatsegina egiten zitzaion irri bortxatu harekin.

Iritsi zirenean, Unibertsitateko eraikin nagusiaren aurreko aldea kotxez eta jendez mukuru zegoen. Gehienak gizonezkoak ziren. Zibilen jantzi ilunek, militarren galazko uniformeek, elizgizonen jai eguneko abituek, txofer eta bizkartzainen seriotasunek, autoen luxuak... denak salatzen zuen ekitaldiaren solemnitatea.

        Petralicek txoko bat aurkitu zuen autoa uzteko.

        —Gogoan hartu nire hitzak: gu bezalakook, betirako ihes etengabeko kondenarekin ordaindu behar izaten dugu gehiegizko harrotasuna. Harroegi izatea ez da praktikoa. Are eta gutxiago zu eta biok bezalakoentzat.

        —Ez, noski —Hewartek hasperen egin zuen, pazientzia agortuta—. Zuk dena eraman dezakezu, e, Petralic? —une batez imajinatu zuen ustaxia bere hogei urteko ikasleen aurrean, informazioaren munduan eduki beharreko etikaz predikua ematen, eta nazka sentitu zuen.

        —Azken gauza... Esan didate Uruguain norbait ezagutu zenuela... prostituta bat... Gogoan hartu, harengana ere irits litezke...

        Hewartek gorrotoz begiratu zion.

        —Alde!

        Baina Petralic, ordurako, jende-talde batean sartua zen, diosalak banatuz han eta hemen. Hewartek ospa egingo zuela erabaki zuen. Bestearekin izandako sesioak apur bat eraldatu zion gainerakoan neutro samarra zen aurpegiera. Erretiradarako bi urrats baizik ezin zituen eman, ordea.

        —Zu zara Hewart? —norbait bere lagun-taldea utzi eta ingelesez ari zitzaion. Hewartek alkatea ezagutu zuen ezezagunak utzi berri zuen zirkuluaren erdian. Hewartek bostekoa eman zion, makina baten moduan, egiten zuenaren gaineko kontzientzia handirik gabe.

        —Radcliff naiz, agregatu kulturala Madrilen. Ez dizute nitaz hitz egin?

        Gizon gaztea zen, manera adeitsuak erakusten zituen.

        —Goazen barrura, ekitaldia laster hasiko da. Inporta ez bazaizu, elkarrekin egongo gara. Giro probintziano hauek aspertzen naute pixka bat.

        Bi gizonak eraikuntza nagusirantz abiatu ziren. Ia barruan zeudelarik, Hewartek esku bat pausatu zuen enbaxadako agregatu kulturalaren besaurrean.

        —Radcliff, bukatu dezagun behin betiko.

        Radcliffek jakinminez tindaturiko harriduraz begiratu zion.

        —Ados. Hori baldin bada zure nahia... —eskuan zeraman larruzko kartera txiki batetik gutunazal lakratu bat atera eta Hewarti eman zion.

        Hewartek atzera egin zuen, alde egin nahiko balu bezala, baina jada ezinezkoa zen, jende uholde batek, zeinen artean batzuek agur-hitzak eta ingrestiak egiten baitzizkien, barruko areto nagusira eraman zuelako.

        Ekitaldia hastera zihoan, behar zuen solemnitate guztiarekin. Abesbatza batek kantuari ekin zion. Ondoren, norbaitek —Hewartek errektorea ote zen pentsatu zuen— mikrofonoa eskuetan hartu zuen, lehen hitzak esateko.

        Errektoreak zerbait esan zuen, baina ez zen ezer entzun. Lehen lerroetan harridura-keinu batzuk ikusi ziren. Antolatzaileek elkarri begiratu zioten, asaldatuta.

        Errektoreak berriz ekin zion, baina oraingoan ere mikrofonoak ez zuen funtzionatu. Morroi batzuk mugitzen hasi ziren, presaka, zurrumurru gor batzuk barreiatu ziren.

        Norbaitek argindarra eten zuen. Areto nagusia iluntasun erabatekoan geratu zen.

        Sabotajea salatzen zuten alarmazko oihu batzuk zurrumurru zabalaren gainetik gailendu ziren. Norbaitek seguritatekoei dei egin zien. Eta gero, beste oihu batzuk, lasaitasun-eske.

        Ordu bete beranduagora arte ez zen konponduko norbaitek, nahita, argindarra mozteko eragindako matxura, baina Hewart askoz lehenago lekutu zen.