Bide Berriak

Kirol denda batean Lauaxetarentzako lozaku eder bat erosi ondoren, Tolosa utzi eta Lizartzarantz abiatu ginen oinez. Margaren gutunak, neure gogoarekin guztizko harmonian, "txaretatik, zelaietatik, soroetatik, basoetatik, mendietatik, herrietatik" pasatzeko agindurik zidanez, zuzenean joan beharrean Altzo herritik eta Otsabio menditik barrena joan ginen Lauaxeta eta biok Lizartzarantz, bidea luzatzeko beldurrik gabe. Bide hartatik jota ere, bagenuen gauerako Orexara heltzerik, aise gainera, baina ni bidea patxadaz egitearen alde nengoen, eta gaua Lizartzan pasatuko genuela esan nion Lauaxetari.

        Amaroz auzotik Ollaun muinora igo ginen lehenik. Heldu ginenean, solaserako aitzakia izan genituen gailurreko bi antenak.

        — Zure aurreko bizian ez zen gaur adina antena izango Euskal Herriko mendietan —komentatu nion Lauaxetari—. Ezta gaur adina pinurik ere, noski, lehen pagoa, haritza, lizarra eta abarra zen toki askotan pinua baita nagusi gaur. Zuen olerkietako izadi liluragarria etengabe hondatzen ari dira.

        — Ez dinozu guzurrik, baina badau oraindino nora jorik bazter ederrez gozatu gura dauenak. Eta antenak, pinuak eta enparauak guztion mesederako izango dira azken baten. Aurrerakada handia egin dau baserriak. Lehen idiek egiten ebena traktoreen beharra dozu orain. Eta ez dago autoa iristen ez dan baserririk. Hori gauza handia da.

        — Dena dela, ez ezazula pentsa erraza denik egungo baserritarraren bizimodua. Nahikoa lan badute globalizazioak sortutako arazoei aurre egiten. Munduko edozein bazterretatik heltzen dira era guztietako produktuak merke-merke, eta zaila da konkurrentzia horri aurre egitea. Esate baterako, esnearen prezioarena arazo larria da. Esneki-enpresek gero eta gutxiago ordaintzen dute litroko eta baserritar askok esnea ekoizteari utzi beste erremediorik ez du.

        — Gerra aurrekoak baino askoz hobeto bizi dira halan be.

        — Bai, itxura batean bai. Hori ezin dizut ukatu. Baina gutxiago dira, gero eta gutxiago, oso zaila baitute baserriari eustea. Kalera bultzatzen dituzte. Zuzen-zuzenean baserria botatzen ez badiete behintzat, errepideren bat edo beste edozer gauza egiteko.

        Baserrietako zakurrei buruz ere aritu ginen, baserri baten parean pasatzean txiki petral bat zaunka hasi zitzaigunean. José Saramagori irakurria nion esaldia maiz nuen neuk neure ibilaldietan berretsia: "Zakurrek ez diete jada autoei zaunka egiten. Orain oinez doazenei egiten diete zaunka."

        — Halan da, bai —berretsi zuen Lauaxetak ere—. Oraingoak autoak ikusten guztiz ohituta dagoz, lehengoak ez legez.

        Berez ez genuen Altzoko herrigune nagusiraino joan beharrik baina, denbora nahikoa genuenez, hango taberna batean lukainka mutur bana jan eta baxoerdi bana hartzea erabaki genuen. Irratia zuten jarria tabernan, eta halako batean PiLT taldearen "Hil da Jainkoa" kantua hasi ziren ematen. Oso modan zegoen garai hartan kantu hura, nonahi entzuten zen, baina banuen susmoa Lauaxetak egindako euskal kulturako ikastaro trinkoetan rock musikak oso leku apala izango zuela eta, horrenbestez, kantu hura ez zuela ezagutuko.

        — Entzuten al duzu zer dioen kantuak? —galdetu nion Lauaxetari.

        Kantuari arreta jarri eta hasperen sakon bat egin zuen.

        — Mungiarrak dituzu gazte hauek, Estepan. Zu hazi zinen herrikoak. Zuk ezagututako herritarren bilobak.

        — Mungiarrak? —burua esku artean ezkutaturik, etsipenez mintzo zen—. Zoratuta dagoz! Zoratuta zagoze danok! Euskal Herria hondoratzen ari zarie! Zuri ondo irudituko jatzu ganera, ez da halan?

        — Tira, aitortu beharko duzu kantu indartsua dela. Ez naiz rockzale amorratua baina gustatzen zait, bai.

        — Hori ez da indarra! Hori harrokeria hutsala da!

        Denbora soberan genuenez, Lauaxetarekin pilota partida bat jokatzea bururatu zitzaidan. Altzon hamar koadroko frontoi estali bikaina zegoen, Santa Barbarako ermitaren ondoan, eta hara joan ginen, beraz, tabernan utzi ziguten pilota eskuan hartuta. Ez nuen dudarik egiten irabazi egingo niola, baina harritu egin ninduen Lauaxetaren sasoiak eta trebetasunak. 14 tanto baino ezin egin izan nizkion nik berak niri 22 egiteko behar izan zuen tartean.

        Ni baino aurkari gaiztoagorik izan zuen, ordea, Lauaxetak Altzoko frontoian: bertako mutiko kankailu bat, ia-ia bi metro luze zena. Frontoitik gertuko baratze batean andre zahar bati laguntzen ari zen mutikoa gu frontoira joan ginenean, baina, pilotazale amorratua izaki nonbait, berehala inguratu zen guregana. Ikusle eta epaile izan genuen gure arteko partidan, baita bataren nahiz bestearen botilero ere, oso herabe eta hitz gutxikoa izanagatik ere aholkuak eman baitzizkigun, eta amaitu genuenean Lauaxetarekin jokatu nahi izan zuen. Berehala ikusi zen ez zegoela kolorerik, askoz gehiago zela mutikoa Lauaxeta baino, pilotari ematen zizkion zartada ikusgarriekin Lauaxeta batetik bestera ezinean lasterka egitera behartzen baitzuen. Horregatik, Lauaxetaren atzelari lanetara sartu nintzen frontoira, baina alferrik izan zen, 22 eta 8 irabazi baitzigun hala ere mutiko isilak.

        — A zer morroskoa! —esan nion Lauaxetari, mutilari adio esan eta pilota itzultzera tabernara gindoazela—. Nik uste dut Altzoko Aundiyaren ondorengoa dela gazte hori. Ez al zaizu iruditzen?

        — Ez dakit, baina pilotari ona da behintzat —erantzun zidan Lauaxetak—. Mutil jatorra. Poza emoten dau oraindino be horrelango gazte euskaldunak badirala jakiteak.

        — Galdetu behar genion ea zure herriko talde horren musika gustatzen al zaion.

        — Bai zera! Ezta pentsatu be.

        — Ni ez nago hain ziur, Estepan —esan nion burlaizez—. Gauzak nahasiak daude euskal gazterian, oso nahasiak, eta ez dago jakiterik...

Altzotik gora, borda erori baten ondoan egin genuen arnasa berritzeko geldialdi bat, Aralarko mendiak bistan genituela. Bezperan baino eguraldi hobea genuen. Mardul, heze eta bete zegoen basoa, udazkenaren kolore guztiak oparo eskaintzen, begien aurrean genuen ikusmira ondo-ondoan genuen harrobi handiak kraskatzen bazuen ere.

        Lauaxetak gure bidaiaren nondik-norakoez galdetu zidan, eta nik esan nion Orexatik aurrera ez nekiela nora joko genuen, ez nekiela nondik zehar eta zenbat denboraren buruan helduko ginen Zeanurira.

        — Ez daukagu zertan kezkaturik —desenkusatu nintzen—. Ederki esanda utzi zuen Lizardik: "Bide berriak. Bide guztiak."

        — Ondo da, ondo da —esan zidan, etsipen pitin batez—, baina... beti oinez ibiliko gara?

        — Beti. Bidez bide, mendiz mendi eta presarik gabe. Hau da benetan Euskal Herria. Hau maite behar dugu, ez kaleko zurrunbilo faltsu hori. Zu ez al zinen, gainera, "mendigoxalia"? Ez al zenuen zuk "Mendijetara" poeman "giz-otsetatik" urruntzearen lilura kantatu?

        — Tira, ederto dago hori dana, baina Euskal Herriaren etorkizuna kalean jokatzen da, hirietan batez be, ez hemen. Hemen alferrik gagoz.

        — Zu kalean ere alferrik zaude. Ez al zara jabetu? Ezin duzu ezer egin. Inor izateko aukera duzun bakoitzean fantasma bihurtzen zara, arima bakartua, espiritisten espirituak bezala ibildaun eta eragingabe. Aintzat har zaitzakeen inork ez zaitu ez ikusten, ez entzuten, ez ukitzen.

        — Baina akaso zure ondoan, zure laguntzagaz...

        — Hara, nik ez dakit zergatik zauden nirekin. Ez dakit zergatik ikusten eta entzuten zaitudan, ez dakit zergatik nire aurrean ez zaren espiritu hutsal bihurtzen. Baina etsitako pertsona batekin egin duzu topo.

        — Kazetaria zara, Egunkaria-koa eta Kultura sailekoa... Nire laguntzailerik onena izan behar zeunke zuk.

        — Beharbada niregana bidali zintuen aingerua beranduegi jabetu zen nire aldarteaz. Beharbada nire artikuluetatik baino ez ninduen ezagutzen. Zorte txarra izan duzu, Lauaxeta jauna, zorte txarra.

        Nolanahi ere, Lauaxetak nire ondoan jarraitu beste erremediorik ez zuen, eta niri pozgarria zitzaidan hura aldamenean sentitzea. "Biziek ezin eman dezaketen laguntza eta babesa ematen ditek hildakoek", pentsatu nuen, "edo berpiztuek, hobeto esanda. Etorkizunik gabeko adiskidetasuna, askatasun osoko intimitatea, biziekin inola ere ezin iritsia."

Erpin geodesikoaren gainean eserita, Otsabioko hiru gurutzeen eta bi buzoien ondoan egin genuen mokadu bat, zahatoa ere astinduz. Jan eta gero ere luzaz geratu ginen han, ikusmira ederraz gozatzen. Auzo eta mendi asko ikusten zen handik, Orexa horien artean, baina Leitzako parke eolikoko aerosorgailuek ernetu zuten Lauaxetaren arreta. Urrun eta txiki ikusten ziren eta neuk azaldu arte ez zuen jakin zer ziren.

        — Lizartzan jaioa da Lizardiren aztertzaile sakonenetako bat —azaldu nion Lauaxetari, jaiki eta beherantz abiatu aurretik, Lizartza aldera begira, artean ere herria, mendi magalean ezkutatua izaki, ikusterik ez bagenuen ere—. Berak ere erruz idatzi du: poemak, ipuinak, nobelak...

        — Badakit Luis Mari Mujikaren barri, ez deustazu ezer azaldu behar. Idazle fina da. Nitaz be idatzi izan dau.

        — Aitortu beharra dago gogotik ikasi duzula berpiztu zinenetik.

        — Diziplina kontua da. Josulagunakaz ikasia naz...

        Otsabiotik Lizartzara, mendi gailur batetik herri batera jaistean ohi denez, gero eta bide hobea aurkitu genuen. Herrigune nagusira heldu baino lehen, bide ertz batean eseri ginen, Lizartzako etxeei begira. Iluntzen hasia zegoen. Arrats beheran geunden, beraz, Lauaxeta eta biok.

        — Ikusten al duzu etxe hori? —galdetu nion Lauaxetari, eri erakuslearekin molde berriko txalet txuri handi bat seinalatuz—. Aurrean lorategia eta piszina txiki bat dituena.

        — Bai, ikusten dot. Dotorea da.

        Orduantxe puntuan emakume gazte bat irten zen etxe barrutik atarira, besoetan haurtxo txiki bat zuela.

        — Ikusten al duzu andre hori?

        — Bai.

        — Hori Sorkunde duzu, nire emazte ohia.

        — Emazte ohia? —galdetu zuen aho-zabalik Lauaxetak—. Dibortziatua zara ala?

        — Bai, jauna! Dibortziatua naiz, elkarrengandik dibortziatuak gara hor beheko emakume hori eta biok.

        — Alajainkoa! Eta umea?

        — Ez da nirea. Guk ez genuen izan haurrik. Oraingo senarrarekin egin da Sorkunde ama. Esana zidaten jaioa zela, baina hauxe da umea ikusten dudan lehen aldia.

        Auto bat heldu zen etxera. Autoa garajean sartu ostean, gizon bat irten zen autotik. Itxura oneko gizon gazte mardul bat, geunden tokitik ikusi ahal zenez: Sorkunderen senarra izan behar zuen, dudarik gabe, lanetik itzulia. Sorkunderengana inguratu eta musua eman zion. Umetxoari kontuak egin zizkion. Gero etxe barruan sartu ziren hirurak.

        — Maite dozu oraindino, ez da halan? —esan zidan Lauaxetak, begirada niregana zuzenduz, erruki arrasto batez.

        — Ez. Nostalgia hutsa da. Ez da maitasuna. Zu ez zinen ezkondu, ezta?

        — Ez, ez neban izan horretarako betarik.

        — Egia da, bai, gazteegi hil zinen.

        — Gazteegi hil ninduen, bai.

        — Olerki bat bezain seme ederrik ez dagoela idatzi zenuen behin —esan nion, zuzenketari jaramonik egin gabe—. Eta, ideia horrekin bat eginez, hemen poema batzuk utzita joan zinen, baina ez alabarik edo semerik.

        — Gaztea nintzan hori idatzi nebanean. Esan deutsut lehen be, gazteegi hil ninduen. Ez neban neure okerraz jabetzeko aukerarik izan.

        — Horretan behintzat Lizardik puska handia atera dizu. Ugariak dira haren bilobak. Bat sarri samar joaten da Egunkaria-ko erredakziora, neska-lagunak han egiten baitu lana. Liburuek ez dute ezer balio, liburuak hilda jaiotzen dira, seme-alabak dira benetan balio dutenak, benetako bizitza bizia; ondorengoak eta ondorengoen ondorengoak. Hori da benetan lorratza uztea, arrasto bizia, eta Lizardi hemen arrastoa utzita joan zen. Zuk utzitako arrastoa, aldiz, barkaidazu horren gordin esatea baina hala da, zuk utzitako arrastoa hutsaren hurrengoa izan zen, Estepan, hutsaren hurrengoa. Poemak, artikuluak, antzerki-lanak... Hutsala guztia! Itxurakeria! Funtsezko ezer ez seme-alaba biziak uztearen aldean.

        Ez zidan ezer erantzun, baina tristaturik sumatu nuen Lauaxeta.

        — Eta zuk? —galdetu zidan, uzkur, erreminez—. Itxiko dozu arrastorik zuk? Garaiz zagoz oraindino...

        — Ez, ez zait iruditzen. Nik ez dudan barne-indar bat behar da horretarako. Bizimina, ilusioa, barruko poza... Niretzat beranduegi da. Beharbada beti izan da beranduegi. Zu bezala galduko naiz ni ezerezean, arrastorik utzi gabe. Edo, tira, agian zu oraindik ere —irri eginarazi zidan bat-bateko burutazioak—, zu oraindik ere... Ulertzen didazu, ezta?

        — Ez dakit berpiztuok ezkontzerik ba ete dogun —komentatu zuen seriotasunez—. Gaitza irizten deutsot, egia esan.

        — Bai, bai, baina ezkontzea, umeak ekartzea eta kontu horiek guztiak alde batera utzita, zu oraindik ere... Sasoiko zaude. Ez al duzu aprobarik egin? Egin behar zenuke, lehenbailehen, geroko utzi gabe. "Gaur ezer ez dozak biarko liliak."

        — Kristaua naz, aizu! Ezkondu barik...

        — Hortaz, hil aurretik ere ez zenuen...

        — Mesedez, errespetu pixka bat! —ozpindu zitzaidan—. Samurregi berba egiten dozu edozertaz! Benetan higuingarria zara batzuetan!

"Hildako bat pertsona serioa da, neurritsua, dagoen egoeraz jabetua", esan zion Fernando Pessoak Ricardo Reisi José Saramagoren O ano da morte de Ricardo Reis nobelan. Eskarmentua zuen jakituria-iturri orduan Pessoak, hil eta gero esan baitzituen hitzok, Prazeresko hilerritik irtenik adiskide erraietakoari egindako bisitaldi batean. Nik ezagutu nuen Lauaxeta ere, Lauaxeta berpiztua —1905etik 1937ra bitarteko Lauaxeta ez bezala akaso, hori ez dakit—, pertsona serioa zen, neurritsua, zegoen egoeraz jabetua. Horregatik irauten zuten seguru askorik hain gutxi haren haserraldiek. Horrelako txikikeria mundukoi eta prosaikoen gainetik zegoen hura.

        Orduko hartan ere aurki adiskidetu zitzaidan. Lizartzara heldu ginenean, behin haraino helduak ginenez gero, Sorkunderi eta bere familiari bisitatxo bat egiterik ez al nuen nahi galdetu zidan. Ezetz erantzun nion, narrasegi nengoela inoren etxean bisitari agertzeko. Bere arropak uzteko prest agertu zitzaidan orduan Lauaxeta, eta bizarra egiteko kit txiki bat ere bazuela jakinarazi zidan. Nik ezezkoari eutsi nion hala ere. Esan nion nahiago nuela menditik ikusi nuena gordetzea gogoan. Zorion baten irudiak ilunabarrean.

        Beste kezka bat agertu zidan ondoren:

        — Non egingo dogu lo?

        — Edozein txokotan. Erreka ondoko zelaia oso leku egokia izan daiteke. Euria hasten badu, berriz, aterpe zabala dugu eliz atariko teilatupe irekian. Ateak itxita izan arren, teilatupe irekiak eta arkupeak behintzat abegikorrak izaten dituzte Euskal Herriko elizek horrelako kasuetarako.

        — Nik nahiago neuke pentsio bat bilatu. Badaukot dirua...

        — Ez dut uste orain lo egiteko tokirik aurkituko genukeenik. Tira, landaturismoko baserri bat akaso. Zertarako baina? Zu olerkaria zara, ezta? Ba al da olerkari batentzat izarrei begira lo egitea baino ezer ederragorik?

        — A zer gidaria hartu dodan, alajainkoa! Aker bat baneu gidari, alde handirik ez.

        — Zer da hori? Nire gorputz-usainari buruzko zeharkako iraina?

        — Nik ez dot asmo horregaz esan. Zeuk jakingo dozu zergaitik pentsatu dozun hori.

        Errepidearen ondoko taberna batean afaldu eta herriko beste pare bat tabernatan baxoerdi batzuk hartu genituen. Pentsatu nuen gaztetxera joatea ere, batez ere Lauaxeta harritu eta asaldatua ikusteko beste aukera eder bat izan zitekeela pentsatuta, baina itxita zegoen. Izan ginen taberna guztietan telebistako kate bera zegoen piztuta, ETB-1, euskarazkoa, futbol partida bat ematen ari. Atsedenaldiko tartean, ordura artean sekula ikusi gabea nuen iragarki bat eman zuten. Dotore jantzitako dozena bat lagun ageri ziren zein bere sakelako telefonoaren bidez hizketan, gizonezko gorbatadunak batzuk, gona motzeko emakumeak besteak, seriotasun osoz lanean gogor ari ziren exekutiboak guztiak itxuraz; inpentsan, baina, gizon gorbatadun haietako batek, telefonoa barik maskor bat zuen belarri ondoan eta, bere zorion aurpegiari kasu egitera, liluratua zegoen entzuten ari zenarekin. Futbol partidako jokaldirik interesgarrienen errepikapena babesten zuen haririk gabeko telefonia konpainiarena zen iragarkia.

        Gerra aurreko euskal txiribogen antz handirik ez zien hartzen Lauaxetak 1997ko euskal tabernei.

        — Telebista ez bada musika —azaldu zidan—, beti dozue zeozer trabarako. Eta alkarregaz berba egin barik, beti alkarrengandik urrin egoten saiatzen zarie, tabernetan legetxe trenean edo autobusean, baita kalean be. Alkarren beldurrez bizi zariela emoten dau.

        Hotz samar zegoen gaua, baina onak ziren gure lozakuak, Lauaxetarena batez ere, lumadun erosi berria. Horrelakoetan ohikoak diren zailtasunak gorabehera, ederki lo egin genuen Araxes ibaiaren ondoan, nik aurretik begiz jotako zelaian, eta Lauaxetak ez zuen bezperakoaren gisako sonanbulismo krisirik izan. Esan zidanez, berpiztu ondoren ez zituen hil aurretik bezain sarri izaten.

Eguna argitu orduko irten ginen lozakutik. Lauaxetak erreka ertzean egin zuen bizarra, Araxesen ura baliatuz. Niri ere eskaini zizkidan bere trepetak, baina nik ezetz esan nion, bizarra uzteko asmoa nuela. Bizarra egin ondoren, inguruan artean ere jenderik ez zela baliatuta, gerritik gora biluztu eta errekako urarekin soina freskatu eta garbitu zuen Lauaxetak. Bularraldean agerian zituen fusilamenduko zaurien orbainak, ekain bateko goiz hotzak soin eder hartara isurtzeko urratutako bidearen aztarrenak. Begira geratu nintzaion. Guztiz gogortu ez bazitzaidan ere, zakileko zainak odol berriz betetzen sentitu nituen. Ezustean harrapatu ninduen, aspaldian inork sentiarazi gabeko kilika baitzen hura.

        Trasteak bildu, egunkariak erosi, bezperan egondako tabernetako batean gosaldu, kantinplora urez eta zahatoa ardoz bete eta bidean jateko zerbait erosi ondoren, Orexarantz abiatu ginen, goiza sorbaldan, zeru garbi baten azpian. Lizartzatik oso gertu zegoen bidegurutzea, eta handik lau kilometro eta erdi baino gutxiago geratzen zen Orexako plazaraino, denak aldapan gora, hori bai ("Aldapa goien Orexa han dugu, / 'munduaren ipurdia'", idatzi zuen Orixek "Lizardi gurean" poeman). Orexara heltzeko kilometro erdi bat falta zela, argazki bat egin nion bide ertzean ikusi genuen 1964ko hilarri bati. Orexara helduta, berriz, Orixeren jaiotetxeko plaka ikusi genuen lehenik eta Orixeren omenezko monolitoa gero: idazlea eserita eta eskuan liburua zuela irudikatzen zuen harrizko estatua mardul bat. Lizardiren omenezko piramidearen ondoan bezala, isilkako egonaldia egin zuen Orixeren irudiaren aurrean Lauaxetak. Hasieran haren ondoan geratu nintzen neu ere, baina egonaldia luzetsita inguruan bueltatxo bat egitera joan nintzen, plaza eta frontoia ikustera.

        Landan lanean ariko ziren nekazariak. Mortu zeuden behintzat Orexako plaza nagusia, frontoia eta inguruak. Udaletxe aurrean, plaza nagusian, haize leunaren menpe zebilen paper batek bereganatu zuen nire arreta. Margaren gutunaz oroitu eta ideia zoro bat etorri zitzaidan burura: Lauaxetaren agerpena izango ote zen Margak Lizardiren omenezko monumentuaren ondoan akaso aurkituko nuela iragartzen zidan "arrastoa"? Eta hala izatekotan, eta kontuan hartuta Orexara etortzeko ideia Lauaxetarena izan zela, ez ote nuen han, Orexan, beste "arrasto" bat aurkituko? Haizearen menpe zebilen papera jaso nuen eskuetan. Haur baten marrazkia zen: baserri bat, bide bat eta zuhaitz bat baserriaren aurrean, mendiak atzealdean... "Txorakeriak!", esan nuen neure artean. "Nola egongo da ba hemen Margaren inolako arrastorik?"

        Orexaraino heldua nintzen, baina nora jo ez nekiela nengoen berriro ere, altxorraren bila jarraitzeko bidea markatuko zidan maparik gabe. Horretaz pentsatzen ari nintzela, Lauaxeta ikusi nuen niregana etortzen. Elkarri ezer esan baino lehen, ordea, auto gorri bat heldu zen plazara. Paretaren kontra baztertzera behartu gintuen. Neska gazte bat zen txoferra. Bezperan, Tolosan, ertzainak atzetik zituela ikusi genuen huraxe! Zorionez, ez zen orduko abiaduran heldu. Bestela ez genuen baztertzeko astirik izango.

        Autoa plazan biraka jarri zuen neska gazteak, eta autoak beti bira bera egiten zuela ziurtatu zuenean, atea zabaldu eta, autoa gelditu gabe, irten egin zen, bizkar-zorro handi samarra soinean. Autoak bere kasa jarraitzen zuen, zirkulu berean biraka beti, plazatik irten gabe. Zineman nuen ikusia antzeko zerbait, Werner Herzogen film batzuetan, baina ez nuen uste inoiz horrelakorik benetan begien aurrean ikusiko nuenik, are gutxiago astegun buruzuri batez Orexako plazan eta Lauaxetaren aldamenean.

        Guregana inguratu zen neska.

        — Barkatu. Nafarroara joan nahi dut oinez eta ez dakit nondik den bidea.

        — Nafarroara? —galdetu nion, harridura eta urduritasuna gainetik ezin astindurik.

        — Geu be Nafarroara goaz —esan zuen Lauaxetak—. Oinez, bidez bide, oraintxe bertan. Geugaz erdu gura badozu...

        — Kasualitate handitxoa! —esan zuen mesfidati neskak, ezkerreko eskua atzera eraman, galtzen atzealdetik pistola bat atera eta pistolaren kanoia guri begira jartzearekin bat—. Zipaioak zarete, ezta?

        — Ez, ez, benetan —esan nion, sustoaren poderioz eskuak altxatuta—. Ez gara, ez gara.

        — Begiraiozu ondo gizon honi, andereño —esan zion Lauaxetak, eskuarekin ni seinalatuz—. Ertzain itxura ikusten deutsozu? Tira, tira...

        — Honek ez zakiat, baina hik behintzat sekulakoa! Altxa esku zuri horiek, kabroia!

        Barreari eusten ahalegindu nintzen, Lauaxetak eskuak altxatzen zituen bitartean.

        — Ni Lauaxeta naz, andereño, euskal olerkari, kazetari eta gudaria!

        Barrea lehertu zitzaidan.

        — Ixo! Paretaren kontra! Agudo!

        Gu arakatu eta bizkar-zorroak miatu zizkigun neskak. Ez zegoen berriketarako. Miaketak pixka bat lasaitu zuen hala ere.

        — Tira, ez zakiat zein arraio zareten —esan zigun zakar—. Bidean ikusiko diagu. Izango diagu gauzak argitzeko betarik. Aurrera! Goazen!

        Aspaldisko izan gabea nintzen paraje haietan, baina asmatu nuen Uliko atsedenlekurantz eramaten zuen bidea hartzen. Lauaxeta zetorren nire atzetik, eta neskatoa ondoren, pistola ezkerreko eskuan zuela, jertse batekin ezkutatua badaezpada ere, bidean inorekin topo egiten bagenuen pistola zuenik ohar ez zedin.

        Auto gorria plazan biraka gelditu zen.

Bizitzen ari nintzen egoera beldurtzeko modukoa zen, baina ez nuen izurik sentitzen. Neuk zergatik jakin gabe, sakonean pozgarritzat hartzen nuen pistolarekin mehatxu egiten zigun neska gozakaitz harekin topo egin izana. "Hara zer neurritaraino heldua den nire etsipena", esan nuen neure artean. "Hiltzeari ere ez zioat, nonbait, jada beldurrik!"

        Orexatik aurrera kilometro bateko tartea-edo egina genuela, Ertzaintzaren helikoptero bat ikusi genuen zeruan. Bakoitza pinu banaren ondoan geldirik egoteko agindu zigun neskak. Helikopteroa pixka bat urrundu zenean aurrera egin genuen lasterka, harik eta baserri abandonatu bateko pareta sasiak jandakoen artean sartu ginen arte. Aurki zen berriro ere helikopteroa gure gainean, baina pareta zahar haien artean, teilatuko zuloak gorabehera, ederki ezkutatuta geunden.

        Ordura artean isilik ibiliak ginen, eta hasieran isilik egon ginen baserri haren barruan ere. Poz handi bat sentitu nuen, barne-harmonia esanezin zoro bat. "Ez zakiat zergatik, baina hementxe egon beharra nian eta hementxe nagok", esan nion neure buruari, "Leku eta tenore egokian. Hainbeste ibilaldi zoro hara eta hona, hainbeste ikasketa eta lan, hainbeste min eta neke, hainbeste izu eta negar, hainbeste amore emate eta umiliazio bizitza osoan zehar, honetarako? Honetarakoxe ba, honetarakoxe, zertarako bestela?"

        Hirurok hantxe geratuko ginela iruditu zitzaidan, isiltasun eta gelditasun mugagabe hartan bat eginda betiko, baina hainbat minuturen buruan Lauaxetak isiltasuna urratu zuen:

        — Aizu... Parkatu itauntzea, andereño, baina zu... ETAkoa izango zara, ez da halan?

        — Ez. Ni ez nauk ETAkoa. Lapurra nauk, besterik gabe.

        — Hara!

        — Gaizkile arrunta nauk.

        — Ertzaintzaren ihesi!

        — Zipaioengandik ihesi, bai. Aspalditik. Baina ondo, gustatzen zaidak kabroi zikin horiei adarra jotzea.

        Lauaxetari hika, hori bai, baina aparteko zakartasunik gabe erantzuten ziola ikusirik, neu ere animatu nintzen txanda hartzen:

        — Nora egin nahi duzu ihes? Nafarroan ezin zaituzte ertzainek jazarri baina Guardia Zibila jakinaren gainean jarria izango dute.

        — Paisaia aldatuko duk sikiera. Eta atzetik datozkidan autoen kolorea. Baduk zerbait.

        — Eta gu? Zer egingo duzu gurekin?

        — Ez zakiat. Ez diat zuei ezer txarrik egiteko asmorik, txorakeriaren bat egiten ez baduzue behintzat. Lasai.

        — Entzun al duzu hori, Estepan? Agian arrazoia izango zenuen.

        — Arrazoia izango nebala? Zertan? Zer esan gura dozu?

        — Polixene Trabuduak dioenez, behin bakarrik hiltzen dela esan omen zenion behin.

        — Hara, egia da, bai —esan zuen, gogoratuz—. Halantxe da. Horixe esan neutson. Guda hasita zegoan. Ez dau ahaztu beraz. Ai, Polixene, Polixene...! Emakume maitagarria!

        — Badirudi ez dela bigarren heriotzarik izango. Oraingoz behintzat. Nolanahi ere, Koldo Izagirrek esaten du faxistek fusilatu baino lehenago Aitzolek hil zintuela zu.

        — Hori esaten dau, bai, irakurri neban zuk apailatutako erreportajean. Hasieran ez neban ulertu be egin zer esan gura eban. Geroragoan konturatu naz zergaitik esan eban hori. Egia da Aitzolek moztu eutsozala hegoak nire poesiari, baina larregi da Koldo Izagirrek esaten dauena esatea. Aitzol gutarikoa zan, onenetakoa ganera, eta lagun handia... Badira poesia baino garrantzi handiagoko kontuak. Aberria eta uzkurtza, adibidez. Aberria eta uzkurtza batez be. Euskal Herria eta Jaungoikoa.

        — Zertaz ari zarete? —esan zuen, haserre, neskak.

        — Ez da ezer, ez da ezer —erantzun nion—, geure arteko kontutxo txoroak.

        — Amaitu dituk berriketak. Goazen aurrera. Helikopteroak alde egin dik hor gainetik.

Isilik jarraitu genuen berriro bidean aurrera, baina pixka bat aurreraxeago neskari galdetu nion ea nora jo nahi zuen zehazki, Nafarroako zein herritara.

        — Handi samar batera ahal baldin bada —erantzun zidan.

        — Leitzara edo Lekunberrira, hortaz, Uitziko mendatetik barrena?

        — Primeran.

        Isilitasunean murgildu ginen berriro.

        Hamalau Orduko Martxa pare bat aldiz egina nintzenez, paraje haiek ezagunak nituen. Banekien, horrenbestez, Ulizar mendiaren tontorretik nahitaez pasatu beharrik ez genuela, baina, desbideratze handirik ere egin behar ez zenez, iruditu zitzaidan merezi zuela, eta ez zitzaiola gaizki irudituko pistola mediante bidaia-buru eztabaidaezin genuenari. Neu txartelak uzten ibilia naizenez, mendi tontorretako buzoi barruak miatzeko ohitura dut. Ulizarkoan, Santurtziko bost mendizalek egun batzuk lehenago utzitako txartelarekin batera, bestelako orri bat zegoen, goma mehe baten bitartez hiru lilirekin uztartuta zegoen orri txiki bat. Taupada bizian larritu zitzaidan bihotza: Margaren sinadura zuen barren!

        Alkandorako sakelan sartu nituen berehala buzoitik ateratako paperak, irakurtzeko betarik hartu gabe, lore moreekin batera. Ez nuen neskak orri hura irakur zezan nahi. Lauaxetarekin bakarrik egon banintz, akaso ez nukeen arazorik izango hari gutuna erakusteko, Lauaxetarekin hartua bainuen konfiantza pixka bat. Gainera, azken batean, Lauaxeta hildako berpiztu bat baino ez zen. Baina neskari gutun hura erakustea ez zitzaidan kontu erosoa iruditzen.

        — Axola ez bazaizu, hauek gorde egingo ditut —esan nion neskari, baimena eskatuz bezala—, elkartean entregatzeko. Mendizale elkarte bateko kidea naiz eta...

        — Egin ezazu nahi duzuna —moztu zidan, lehor, azalpena.

        Tontor gainetik inguruetara begira geratu ginen hirurok. Mendi ugari zegoen agerian: Ipuliño, Baztarla, Eguzkiko Muinoa eta abar iparrean, Malloak hegoan... Irurtzun eta Andoain arteko autobidearen puska bat eta Leitzako parke eolikoa ere oso ondo ikusten ziren. Parke eolikoko aerosorgailuak bezperan Otsabiotik baino askoz handiago ikusi genituen. Begirada ikusmira hartan galdu eta lasaitzeko ahaleginak egiten ari zen neska, une batez gutxienez ere tentsioa deskargatu nahian edo. Lauaxeta, berriz, neskari begira harrapatu nuen. Gustuko zuen nonbait. Igartzen zitzaion. Harritzekoa ere ez zen, ederra baitzen neska basati hura, niri gustatzeko gazteegia aukeran baina. Momentuko patxada hura baliatu nuen Margaren gutuna alkandoraren sakelatik atera eta erdi-ezkutuan irakurtzeko, ez zen luzea-eta.

Kaixo, Julen:

        Gogoratu: ez zaitez protagonista izan.

        Begira iezaiozu inguruari.

        Jakintsua munduaren ikuskariarekin gogobetetzen dena.

        Gozoak dira galtzen ditugun orenak oro, Julen. Baldin eta galtze horretan, pitxer batean bezala, loreak baditugu jartzen.

Marga

        Isilik jarraitu genuen Ulizartik Gorriti aldera oinez. Nik Margaren gutunaren misterioa ezin argiturik ji-
ra-bueltaka nuen burua. Saiatu nintzen Margari kasu egiten, hots, lasaitzen, kezkak uxatzen, inguruari begiratzen, oren-galtzean loreak jartzen, baina ez zitzaidan erraza.

Ibilian-ibilian eta isil-isilik, Irurtzun eta Andoain arteko autobideak Gorritin duen restoparen ondora heldu ginen. Neu nindoan aurretik eta, besteen zain geratzen nintzen bitartean, autobideari begiratu nion, harriduraz, liluraz. Autobidea bi urte lehenago inauguratu zuten, 1995ean, baina autobidea egin zutenetik Gorritira mendiz heltzen nintzen lehendabiziko aldia nuen nik orduko hura. Basoaren bihotzean galdurik bat-batean autobide batekin topo egiteak halako perplexidade moduko bat sentiarazten zidan niri beti, eta egun hartan egiaztatu ahal izan nuen Gorriti leku ezin aproposagoa zela sentimendu harentzat.

        "Autobide ondotik, une batez neuregandik oso gertu igarotzen ikusten ditiat autoen txoferrak eta gainerako bidaiariak", esan nuen neure artean, "baina oso urrun ditiat, erabatekoa duk haien eta nire arteko inkomunikazioa, haiek beste dimentsio batean daudelako, autobidearen dimentsioan. Egungo hedabideak 'informazioaren autobideak' direla esaten ditek. Albisteen parekoak dituk autobideko autoak, eta albisteen protagonisten parekoak autoetako txoferrak eta gainerako bidaiariak. Oso gertu ditiat, bertatik bertara ikusten eta entzuten ditiat erosotasun osoz; baina neuregandik gero eta urrunago sentitzen ditiat, neurekin gero eta lotura gutxiago dutela iruditzen zaidak. Wim Wendersen film bateko izenburuak dioena: Hain gertu, hain urrun. Edo alderantziz, ez zakiat, berdin zaiok."

        Pentsamendu horiek ere, Margaren gutunaren ingurukoak bezalaxe, neuretzat gorde nituen alabaina. Neska pistoladunak berriketarako gogorik gabe jarraitzen zuen eta ez zegoen gure artean gisa hartako komentarioak egiteko girorik.

        — Nafarroan gaudek, ezta? —galdetu zidan neskak, nire parera heldu baino lehen geldituta.

        — Bai, hala uste dut —erantzun nion—. Autobidearen bestaldean dagoen herria Gorriti da.

        Gure bideari jarraitzeko autobidearen bestaldera pasatu behar genuela azaldu nion. Errepideak lur azpitik egiten zuen tarte bat, 25 bat metrokoa, eta gure bidea tunel labur haren goialdetik pasatzen zen.

        Mesfidantzaz begiratzen zuen, ordea, neskak autobide aldera.

        — Joango al zarete zuek aurretik? —galdetu zigun—. Litekeena duk hor behean guardia zibilak egotea nire zain.

        — Ondo da —esan nuen nik, Lauaxetari begira.

        — Fio zara? —galdetu zion Lauaxetak.

        — Bai.

        — Eskerrik asko, andereño... Parkatu. Nola dozu izena?

        — Goizeder.

        — Goizeder? —harritu zen Lauaxeta—. Oso izen polita da! Goizeder!

        Goizederrek agindu bezala, aurretik zeharkatu genuen autobidearen gaineko bide-tartea Lauaxetak eta biok, inguruetara begira, autobidetik ezin ikusi zen leku batera iritsi arte.

        Ez zen poliziarik edo gisakorik ageri. Keinu bat egin genion autobidearen bestaldetik eta Goizeder guregana heldu zen, pistola eskutik askatu gabe baina jertsearekin ondo ezkutatua zuela, lasai itxuraz, barrutik ez hainbeste akaso.

        — Portatu zarete —esan zigun, irri egitetik gertu—. Esaten nuen nik, bai, zoroegiak zinetela zuek poliziazaleak izateko.

        — Zu ez al zinen ertzainen komandantea izan, Estepan? —galdetu nion Lauaxetari, zirikatzeko asmotan.

        — Ez adarrik jo, Julen. Komandantea bai, izan nintzan komandantea, baina Euzko Gudarostekoa, gudan, aberria etsai faxistengandik babesteko gudan.

        — Baina ertzainekin bat eginda zeundeten.

        — Jakina! Geureak ziran! Izena be geuk imini geuntseen!

        — Hik Poliziaren esku utziko al nindukek ahal izanez gero? —galdetu zion zorrotz neskak.

        — Ez, andereño, zu...

        — Ni... zer?

        — Neska jatorra zara. Ez dot uste zuk...

        — Tolosako banketxe batean lapurreta egin nian atzo, eta herenegun Zizurkilgo beste batean. Zer irizten diok?

        Bizkar-zorrotik boltsa bat atera eta diru-paper mordo handi bat erakutsi zigun. Harrituta geratu ginen dirutza hari begira.

        — Nik ez hinduket salatuko, Goizeder —animatu nintzen esatera ikusmen hark eragindako harridura gainditu bezain laster—. Nik ez ditinat zipaioak maite, ezta banketxeak ere. Eta —Lauaxeta seinalatuz— honengatik ez kezkatu, hau nirekin zagon. Gainera, edozer gauza esanda ere ez ziokenan inork kasurik egingo.

        — Bai, horretan behintzat arrazoia daukak.

        Uste dut Lauaxetari barrua mikaztu egin ziola Goizederri ikusi genion estreinako irriak.

Zahatoa lagun genuela gazta puska bana jan genuen hirurok, une hartako distentsioa baliatuta, eta gero pistola galtzen atzealdean gordea zuela abiatu zen bidean aurrera Goizeder, ordura arteko beilaritza zorrotza baztertu eta gutaz arduratzeari utzita. Gorritiko herrigune nagusitik pasatu gabe, Uitziko mendaterantz jo genuen, Guratz mendiaren magaleko baso sarri abegikorraren babesean.

        Arestiko gure adar-jotzeek eragin ziezaioketen sumindura erabat ahazturik, neska gaztearekin mintzatzen ahalegindu zen Lauaxeta, egoera bare hura lagun.

        — Parkatu, Goizeder, beste itaun bat egin gura deunat...

        Ibiltzeari utzi gabe, sorbaldak altxatuz adierazi zion Goizederrek nahi zuena egiteko, ez zitzaiola axola.

        — Hika egiten ausartu naun heuk be halantxe egiten deuskunalako guri, ardura izango ez janalakoan...

        — Ez, gizona, ez... Egin ezak galdera behingoz.

        — Entzun don inoz Emakume Abertzale Batzaren konturik?

        — Emakume Abertzale Batza? Ez zakiat. Antzeko zerbait bai akaso ikastolan. Baina ez nagok seguru.

        — Abertzalea haz?

        — Ez zakiat. Ez.

        — Euskalduna bai ordea. Oso euskara samur eta aberatsa egiten don.

        — Eta zer?

        — Ez jakinat ba... Gure hizkuntza, gure herria, gure... gure arbasoek galdutako guda gogor eta ankerra... Hori guztia bardin jan?

        — Kaka bat duk dena, behetik hasita goraino eta goitik beheraino buelta berriz ere, begiratzen zaion tokitik begiratzen zaiola, kaka bat dena. Beti izan duk hala.

        Zerbait esan nahirik baina zer esan ezin asmaturik geratu zen Lauaxeta, eta ezintasun haren indarrak une batez ibiltzeari ere uztera behartu zuen.

        Uitziko mendatetik gertu geundela gaztigatu nionean, artean ilundu gabe zegoen arren, gaua pasatzera baso hartantxe geldituko ginela erabaki zuen Goizederrek, errepidetik kilometro erdi ingurura. Isilik egon ginen ilundu bitartean, atseden hartzen eta egunkariak irakurtzen. Goizederrek abar batzuk bildu zituen.

        Xalbadorrek Odolaren mintzoa liburuan egindako ohar batez oroitu nintzen ilundu zuenean: "Ez dut egundaino hauteman gaixtaginik ibili dela gauaz mendian. Gu iduri, behartsu batzu dira beti hor dabiltzanak." Hark bazekien horretaz, artzaina izaki maiz egin baitzuen lo mendian. "Beraz, Xalbadorri jarraituz, argi zaudek bi gauza", egin nuen neure kautan: "bata, Goizeder ez dela gaiztagina; bestea, ez dugula zertan Poliziaren beldurrik izan gauez inguru honetan."

        Ilbete zen. Hotz zegoen baina garbi ikusten ziren izarrak zeruan, edo inguratzen gintuzten pagoek agerian uzten zizkiguten zeru tarteetan bederen. Lozakuetan sartu aurretik, su txiki bat piztu eta haren ondoan eserita zerbait jan, zahatotik edan eta Goizederrek prestatutako porro batzuk erre genituen. Oso haxix ona zen.

        — Egia al da hi Lauaxeta olerkaria haizela? —galdetu zion ezustean Goizederrek Lauaxetari.

        — Bai... —erantzun zion, harrituta, Lauaxetak—. Nola dakin?

        — Orexan esan duk, pistola hiri begira jarrita eskuak altxatzeko agindu diadanean. Ez al haiz oroitzen?

        — Eta sinetsi egin al dion? —sartu nintzen ni solasaldian, Lauaxeta bezain harrituta—. Ba al dakin zer garaitakoa den Lauaxeta?

        — Bai. Gerra garaikoa-edo, Lizardi eta horien laguna. Ikastolan irakasle bat izan genian Lauaxetazalea oso. Hark esaten zian Lizardi baino poeta hobea zela Lauaxeta, baina bizkaitarra izateagatik zegoela Lizardi baino ahaztuago eta gutxietsiago. Niri, dena dela, berdin zitzaidaan bata zein bestea. Ez zaidak sekula gustatu poesia. Lizardi, Lauaxeta, Atxaga, Sarrionandia, Lertxundi... Denak berdin niretzat. Bost axola!

        — Anjel Lertxundik ez jon poesiarik argitara emoten —zuzendu zion Lauaxetak.

        — Berdin zaiok, koadrilakoa duk behintzat, ezta?

        — Hortaz, Goizeder —itzuli nintzen lehengora, Goizederrek Lauaxeta Lauaxeta zela gisa hartan onartzeari sinestezin iritzita—, hik sinesten dun gizon hau Lauaxeta dela.

        — Bai. Berak hala badio, zergatik ez ba?

        — Ez al zain iruditzen gazte samar dagoela gure lagun hau gerra aurreko olerkaria izateko?

        — Bai, baina berak Lauaxeta dela esaten badik Lauaxeta izango duk, ezta? Baita gainerako guztiak Lauaxeta izan ez dadin ahalegintzen bagara ere. Niretzat bai behintzat. Gutxieneko errespetu bat izan behar zioagu elkarri. Hor zagok akatsa. Horretan egiten diagu huts, eta gero emaitza katastrofe bat duk, dena kaka zahar bat...

        Beste egoera batean bagina, erantzungo ziokeen zerbait Lauaxetak neskatoaren suminaldi absurdu hari, modu arrazoizko batez erantzun ere. Baina, ardoaren eta haxixaren ondorioz, Lauaxetaren arrazoimena guztiz moteldua zegoen ilbetearen eraginpeko sutondo hartan, eta Goizederren hitzek emandako zartadak K.O. utzi zuen arrazoimen ahuldu hura, puska baterako elbarritua. Neuk ere izango nukeen akaso zer esanik beste egoera batean, baina orduko hartan Goizederren hitzak poeta handi batenak iruditu zitzaizkidan. Horregatik, isilik geratu ginen hirurok tarte luze batez, geure bizitzak laburtuko lituzkeen kanta labur eta xume bat entzun bagenu bezala. Alkandorako sakelatik Ulizarko buzoian jasotako liliak atera eta usaindu egin nituen, Marga gogoan.

Artean eguna argitzen hasi gabe zela esnatu nintzen biharamunean. Lauaxeta lo zegoen, haren zurrunga leunek salatzen zutenez. Goizeder, aldiz, isil-isilik altxatua zen. Bere traste guztiak bikar-zorroan sartuak zituen ordurako. Begiak erdi-irekita, lo egoteko plantak eginez, Goizederrek Lauaxetarengana hurreratu eta musu arin bat ematen ziola ikusi nuen. Odola zakileratzen zitzaidala sentiturik, ménage à trois zoragarri bat irudikatzen hasi nintzen. Lauaxeta lo utzirik, Goizeder niregana etortzen sentitu nuen gero, begiak erabat itxita nituela, esna nengoela igar ez zezan. Musu leun eta gozo bat eman zidan masailan. Orduan begiak ireki eta neure ezpainekin Goizederrenak bilatu nituen. Baita aurkitu ere. Musu gozoa eman genion elkarri. Baina gero Goizederrek, ezer esan gabe, esku batekin ahoa estali zidan eta, bizkar-zorroa hartuta, alde egin zuen.

        Lilura betean geratu nintzen zakuaren barruan, aspaldian ibili gabeko plazer bideak urratzen, eskuarekin zakila astinduz eta begiekin zeru argitzen hasi berriari so. Hazia isurtzen hastearekin batera, tiro hots bat entzun nuen, eta pixka bat geroxeago, zakilaren azken astinaldiekin bat eginda, beste bat.

        Kezkatuta, zaku barruan konpondu beharrekoak nola edo hala —ez oso txukun— konpondu, zakutik irten eta Lauaxeta iratzarri nuen.

        — Esnatu, Estepan. Altxa hortik. Tiro hotsak entzun ditiat hemendik gertu. Goazen zer gertatu den ikustera.

        — Tiro hotsak? Zer tiro hots baina?

        — Bi tiro hots entzun ditiat —zehaztu nion, artean zakutik guztiz irten gabe agontzen zen bitartean—, hortxe behean, errepidea dagoen inguruan.

        — Ehiztariren bat izango zuan.

        — Ez. Ez zituan eskopeta baten tiroak.

        — Hara gure belarri-zorrotza! —Inguruetara begira hasi zen, zerbaiten bila bezala—. Eta Goizeder? Non dago Goizeder?

        — Ez zakiat, Estepan, ez zakiat... Esnatu naizenean ez zegoan haren arrastorik. Irten agudo zakutik eta goazen ikustera.

        Arrapalada batean traste guztiak bizkar-zorroetan sartu eta errepiderantz abiatu ginen lasterka. Lauaxetak geroko utzi zituen bere eguneroko txukuntze-lanak.

        Janzki eta gorbata dotorez jantzitako gizon bat zetzan errepide bazterreko areketako batean, gu gentozen aldeko arekan, mendatearen izenaren eta alturaren berri ematen zuen karteletik hurbil. Gainerakoan, mortu zegoen errepidea, ez zen auto bakar bat ere ageri. Gizon etzanarengana inguraturik, bekokian zulo bat zuela ikusi genuen, eta odola zeriola hala zulo hartatik nola ezkerreko ezpain-ertzetik. Eskumuturretik heldu eta pultsua hartzen saiatu nintzen, baina ez nuen ezer sentitu.

        — Uste diat hilda dagoela.

        — Ziur hago?

        — Ez, ez zakiat ziur, baina hala iruditzen zaidak. Errepara iezaiok heuk. Hi hilda egona haiz eta nik baino hobeto igarri beharko hioke hilda dagoen edo ez.

        — Horretarako ez jaukaat ezelango abantailarik, Julen —desenkusatu zen Lauaxeta, hilarengana gehiago hurreratzeko gogorik gabe—. Hik hila dagoela badinok, hila egongo dok. Hik uste dok...?

        — Zer? Goizederrek hil duela? Ez zakiat... Batzuetan gauza hauek ez dituk ematen duten bezalakoak izaten.

        — Hasieratik pentsatu neuan Goizeder ETAkoa izango zala.

        — Berak ezetz esan ziguan, ez dela ETAkoa.

        — Jakina! Nola esango eban ba ETAkoa dala?

        — Arrazoia duk, bai. Normala duk ezetz erantzutea. Dena dela, esan zuena egia izatea ere litekeena duk. Nik ez diat uste Goizeder ETAkoa denik.

        — Zer egingo dogu?

        — Ez zakiat, motel. Morroi honen alde ezer gutxi honezkero, nire ustez. Hemendik lehenbailehen ospa egitea izango duk onena, auto bat etorri baino lehen. Oraindik garaiz gaudek.

        — Baina gizon hau hil egin juek.

        — Ez zakiagu zer gertatu den. Dakigun gauza bakarra duk ezin diogula bizion artera itzultzen lagundu, eta hemen geratzen bagara ez dugula gauza onik. Hik nahi duana egin, nik behintzat aurrera jarraituko diat.

        Auto baten zarata entzun zen, Lekunberri aldetik gora igotzen. Lasterka hasi eta, errepidea zeharkatuta, bestaldeko basoan sartu nintzen ziztu bizian. Zalantzazko une labur baten ondoren, Lauaxetak ere lasterka jarraitu ninduen atzetik. Artean ere arnasestuka, pago banaren atzean ezkutaturik, autoa gelditzen ikusi genuen. Bi gizon jaitsi ziren. Inguru hartako nekazariak ziren, itxuraz. Poliki-poliki jo zuten gorpua zegoen tokira, eta bietako bat, nik arestian egin bezalaxe, gorpuari pultsua hartzen saiatu zen. Autorantz itzuli eta sakelako telefono batetik dei bat egin zuten geroxeago. Guk isil-isilik aurrera egin genuen basoan barrena.

Pixka bat ibili ostean, geldialdi bat egin genuen, gertatutakoa komentatu eta zer egin erabakitzeko.

        — Zein da gertuen dagoan herria? —galdetu zidan Lauaxetak. Urduri zegoen, ni baino askoz urduriago.

        — Leitza nahiko gertu zagok. Lekunberri ere bai, baina hobeto ezagutzen diat Leitzarako bidea.

        — Maparik ez dok izango, noski.

        — Ez ba, ez diat maparik erabiltzen. Gaizki iruditzen al zaik?

        — Leitzara jaistea izango dok onena —erabaki zuen deblauki, txikikeriak utzita, nire galderari erantzun gabe—. Herrira jaitsita, zer jazo dan jakiteko aukera izango juagu. Nik ezin juat mendian jarrai, ezer jazo ez balitz legez.

        — Harritu egiten naik hire ardura horrek. Ez nian uste hildako batentzat horren durduzagarria izan zitekeenik heriotza aurrez aurre ikustea.

        — Ikusten ari nazenez, biziak bai zariela benetan durduzagarriak! Benetan ikaragarriak! Ustelduta zagoze, ez dozue benetako sentimendu bakar bat be. Zuen ikuspuntutik, pertsona batek beste bat hiltea euria egitearen parekoa dok. Hildakoak baino hilago zagoze zuek, askoz be hilago, alajainkoa!

        — Ez zakiagu ziur hilketa bat izan den ere. Akaso bere burua hil dik gizon horrek. Edo akaso beste norbaitek hil dik, eta ez Goizederrek. Eta Goizederrek hil badu ere, litekeena duk bere burua defenditzeko hil izana, gizona Goizeder bortxatzen hasi delako. Guk ez zakiagu ezer. Eta nik ez zaukaat batere gogorik orain pikoletoei esplikazioak ematen hasteko. Nola azalduko diet ba zertan nabilen, paraje hauetan eta itxura honekin, hire ondoan, lana eta etxea utzita, bidez bide baina ibilbide jakinik gabe, oinez beti, Gorbeiapeko sagasti baterantz? Eta ni baino askoz ere okerrago hago hi inori ezer azaltzeko. Zer uste duk egingo dutela guardia zibilek hik gerra aurreko euskal olerkaria haizela esaten badiek, gerra garaian euskarazko lehen egunkariaren bultzatzaile suharra eta Euzko Gudarosteko intendentzia komandantea, 1937ko ekainean faxistek fusilatua eta 60 urte geroago bat-batean Jaungoikoaren graziaz berpiztua? Barre egingo dutela uste duk? Ez al dituk gogoan fusilatu hindutenak? Haien oinordekoak dituk hauek azken batean!

        — Tira, hori egia dok, bai —aitortu zidan burumakur Lauaxetak—. Nolanahi be, gitxienez herrira jaitsi beharko geunkek, han zer dinoen jakiteko.

        Leitzara jaitsi ginen. "Ez ezazu sekula erabakirik hartu gogoa sutan izan ezean", zioen Margak aurreneko gutunean, eta ez zen hain beroa nik une hartan Lauaxetari kontra egiteko nuen gogoa. "Azken batean", esan nuen neure artean, "berriro ere nora jo ez dakidala nagok, eta bien bitartean ondo etorriko zaiguk pixka baterako zibilizazio deitzen den horretara jaistea, espaloiak zapaltzera."

        Basoan zehar jaitsi eta bidearen azken zatia Plazaola, Frankiko Trena edo Tren Txiki esaten zioten trenaren bide zaharrean egin genuen, tunel txiki batzuk ere pasatuz Erasote auzoan. Herritik gertu geundela, gu genbiltzan estratatik Guardia Zibilaren lanroberrak ikusi genituen errepide nagusian gora Uitziko mendaterantz, eta pixka bat geroxeago helikoptero ilun bat zeruan.

        — Hara hor "guda-gotzon baltzak", Estepan! —esan nion Lauaxetari, helikopteroei begira—. Edo, tira, berde ilunak bai gutxienez. Guda-gotzon txapelokerrak azken beltzean.

        Lauaxetak irri egin zuen. Berak aspaldi idatzitako poema zaharretako metaforek oraindik ere bizirik dirautela egiaztatzen duen idazlearena zen irri hura.

        Tolosara eta Lizartzara baino narrasago heldu zen Lauaxeta Leitzara. Neu ere aurreko egunetan baino pitin bat narrasago nengoen, baina alde handirik gabe. Ostatu batera sartzeko puntuan ginela, Patziku Perurena idazlea ikusi genuen autoan pasatzen. Adiskidea nuen, hainbat elkarrizketa, liburu aurkezpen eta gisakoetan elkarrekin egonak ginen-eta. Besoa altxatu nuen diosal egiteko, baina Patzikuk, begiak errepidean iltzatuak nonbait, ez ninduen ikusi ere egin.

        — Ezagutu al duk hori? —galdetu nion Lauaxetari.

        — Patziku Perurena idazlea, ez da halan? Orixezale amorratua, Goizuetan jaioa baina Leitzan bizi dana.

        — Bikain, Estepan, bikain! Hi haiz hi izatekoa!