Sexuaren kategoria^[1]

(1982)

(Itzultzailea: Danele Sarriugarte Mochales)

      O-k gizonezkoen ideia bat adierazten du. Gizonezkoena edo, gutxienez, maskulinoa. Behingoz onartu du emakume batek! Nork onartu du zer? Emakumeek sekula onartu ez duten zerbait (gaur egun inoiz baino gutxiago). Gizonek beti leporatu dieten zerbait: alegia, beti obeditzen diotela beren naturari, odolaren deiari; alegia, haien osagai oro, baita gogoa ere, sexua dela.

(Jean Paulhan, Le bonheur dans l'esclavage,
Pauline Réageren Histoire d'O obraren hitzaurrea).

      1838. urtean, Barbados irla baketsuan matxinada arraro eta odoltsu bat gertatu zen. Bi sexuetako berrehun negro inguruk, zeintzuek berriki askatasuna lortua baitzuten Martxoko Aldarrikapenaren bitartez, beren nagusi ohiarengana jo zuten, Glenelg delakoarengana, berriro ere menpera zitzala eskatzeko [...] Nire susmoa da [...] Glenelgen esklaboak harekin maiteminduta zeudela, ezin zirela hura gabe bizi.

(Jean Paulhan, Le bonheur dans l'esclavage)

      Zergatik ezkondu beharko nuke? Bizitza nahikoa ederra iruditzen zait dagoeneko. Zertarako behar dut emazte bat? [...] Eta zer dute emakumeek, bada, hain aparta dena?

      —Emakume bat langile bat da. Emakume bat gizon baten zerbitzaria da.

      —Baina zertarako behar dut langile bat?

      —Horixe bera da gakoa. Gustuko duzu beste batzuek konpontzea zure arazoak [...]

      —Tira, hori horrelaxe baldin bada, ezkon nazazu.

(Ivan Turgenev, Ehiztari baten istorioak)

      Sexuen erabateko presentziak eta esklaboen eta nagusien erabateko presentziak sinesmen berean dute oinarria, eta, nagusirik gabe esklaborik ez dagoen modu berean, gizonik gabe ere ez dago emakumerik. Diferentzia sexualaren ideologiak zentsura moduan jarduten du gure gizartean; izan ere, gizonen eta emakumeen arteko oposizio soziala ezkutatzen du, naturaren maskarapean. Maskulino/femenino eta ar/eme kategoriek ezkutatzen dute diferentzia sozialek beti dutela atzean izaera ekonomiko, politiko eta ideologikoa. Menderakuntza-sistema orok bereizketak egiten ditu maila materialean eta ekonomikoan. Are gehiago, nagusiek maila abstraktura eramaten dituzte bereizketa horiek, eta kontzeptu bilakatzen dituzte. Gerora, matxinatu eta borrokan hasten direnean, esklaboek ere bilakatzen dituzte kontzeptu. Ezarritako bereizketak azaltzeko eta justifikatzeko, nagusiek esaten dute bereizketak diferentzia naturalen ondorio direla. Esklaboek, matxinatu eta borrokan hasten direnean, oposizio sozialak ikusten dituzte diferentzia natural deituriko horietan.

      Ez baitago sexurik. Zapaldua den sexua eta zapaltzen duen sexua: ez dago besterik. Zapalkuntzak sortzen du sexua, eta ez alderantziz. Alderantzizkoak esan nahiko luke sexuak zapalkuntza sortzen duela, edo zapalkuntzaren arrazoia (jatorria) sexuan bertan dagoela, hots, gizartea baino lehenagoko (edo gizartetik kanpoko) sexuen bereizketa natural batean.

      Diferentziaren nagusitasunak hainbesteraino osatzen du gure pentsamendua, non gure pentsamenduari ezinezkoa zaion bere baitara jiratzea bere burua zalantzan jartzeko, hori egitea ezinbestekoa bada ere gure pentsamendu horren beraren oinarrian zer dagoen atzemateko. Hona zer den diferentzia bat termino dialektikoetan atzematea: konpondu beharreko termino kontrajarriak agerian uztea. Errealitate soziala termino dialektiko materialistetan ulertzea da klaseen arteko oposizioak atzematea, terminoz termino, eta klaseak elkartzea lotura beraren pean (ordena sozialeko gatazka batean), zeina, aldi berean, ageriko kontraesanen konpontze bat ere baden (abolizio bat ordena sozialean).

      Izan ere, klase-borrokak konpontzen ditu oposatutako bi klaseren arteko kontraesanak, bi klase horiek deuseztatuz eta, aldi berean, klase horiek klaseak direla agerian utziz eta klase horiek klase gisa osatuz. Gizon eta emakumeen arteko klase-borrokak, emakume orok egin beharko lukeenak, sexuen arteko kontraesanak konpontzen ditu, kontraesan horiek ulergarri bihurtuz eta aldi berean kontraesan horiek deuseztatuz. Aintzat hartu behar dugu kontraesanak izaera materialekoak direla beti. Nire ustez, hauxe da ideia benetan garrantzitsua: gatazkaren (matxinadaren, borrokaren) aurretik ez dago oposiziozko kategoriarik, ezpada soilik diferentziazkoak. Borroka hasi arte ez da ageriko egiten oposizioen errealitate gordina eta diferentzien izaera politikoa. Zeren eta, oposizioek (diferentziek) berezkoak diruditen bitartean, jada hor zeudela dirudien bitartean, edozein pentsamenduren aurrekoak edo “naturala”k diruditen bitartean —alegia, gatazkarik edo borrokarik ez dagoen bitartean—, menderatzaileak uko egiten dio bere baitara jiratzeari bere burua auzitan jartzen duen hori atzemateko.

      Hain zuzen ere, emakumeen borrokarik ez dagoen bitartean, emakumeen eta gizonen artean ez dago gatazkarik. Emakumeen patua da gizarteko lanaren hiru laurden egitea (hala esparru publikoan nola pribatuan), eta erreprodukzio-lan fisikoa egitea aurrez ezarritako tasa baten arabera. Akabatua izatea, mutilatua, fisikoki eta psikikoki torturatua eta behartua, bortxatua, jipoitua eta ezkontzera behartua izatea: horixe da emakumeen patua. Eta patua, ustez, aldaezina da. Emakumeek ez dakite gizonek guztiz menderatzen dituztela, eta, egitate horretaz jabetzen direnean, ezin dute “sinetsi ere egin”. Sarritan, errealitate biluzi eta gordinari aurre egiteko azken baliabide gisa, ez dute sinetsi nahi izaten gizonek menderatu egiten dituztela eta menderakuntza horren jakitun daudela erabat (zapalkuntza askoz ikaragarriagoa baita zapalduentzat zapaltzaileentzat baino). Bestalde, gizonek ondo baino hobeto dakite emakumeak menderatzen dituztela (“Gu gara emakumeen nagusiak”, esan zuen André Bretonek^[2]), eta menderatze horretarako prestatuak izaten dira. Ez dute etengabe adierazi behar; izan ere, nekez aipatzen da menderakuntza jada norberaren jabetza den zerbaitetaz aritzean.

      Zer pentsamendu da hori, uko egiten diona bere buruari buelta emateari, ez duena sekula zalantzan jartzen bere osaketa? Pentsamendu hori pentsamendu nagusia da. Pentsamendu bat da baieztatzen duena sexuak “dagoeneko hor” zeudela, alegia, pentsamendu ororen aurretik, gizarte ororen aurretik etorritako zerbait direla. Pentsamendu hori da emakumeak gobernatzen dituztenen pentsamendua.

      Garai orotan, agintari-klasearen ideiak dira ideia nagusiak; alegia, gizarteko indar materialean agintzen duen klasea da, aldi berean, indar intelektualean agintzen duena. Ekoizpen materialerako baliabideak dituen klaseak kontrolatzen ditu, halaber, ekoizpen mentalerako baliabideak; hortaz, modu orokorrean esanda, produkzio mentalerako baliabiderik ez dutenen ideiak ere agintari-klasearen mende daude. Ideia nagusiak ez dira harreman material nagusien adierazpen ideala baino; are, ideia nagusiak harreman material nagusiak dira, ideia bilakatuta. Klase bat agintari-klase bilakatzen duten harremanen adierazpena dira, edo, beste modu batera esanda, menderakuntzaren ideiak dira (Marx eta Engels, Ideologia alemana).

      Diferentziaren nagusitasunean oinarritutako pentsamendu hori da menderakuntzaren pentsamendua.

      Menderakuntzak informazioen, berezkoen eta a priori-koen multzo batez hornitzen ditu emakumeak, eta multzo horrek (are gehiago zalantzagarria delako) konstrukzio politiko erraldoi bat osatzen du, guztiari eragiten dion sare estu bat: gure pentsamenduei, gure keinuei, gure ekintzei, gure lanari, gure sentipenei, gure harremanei eragiten diena.

      Horrela, menderakuntzak honako hauek irakasten dizkigu alde guztietatik:

—      pentsamendu ororen, gizarte ororen aurretik badirela “sexuak” (alegia, bi kategoriatako gizabanakoak jaiotzen direla); eta sexu horiek diferentzia eratzaile bat dutela, ondorio ontologikoak dituen diferentzia bat (ikuspuntu metafisikoa),

—      pentsamendu ororen, ordena sozial ororen aurretik badirela “sexuak” eta sexu horiek diferentzia “natural” edo “biologiko” edo “hormonal” edo “genetiko” bat dutela, ondorio soziologikoak dituen diferentzia bat (ikuspuntu zientifikoa),

—      pentsamendu ororen, ordena sozial ororen aurretik badela “lanaren banaketa natural bat familiaren barruan”, “lanaren banaketa, [zeina] jatorrian ez baitzen ekintza sexualean egiten den lanaren banaketa besterik” (ikuspuntu marxista).

      Ikuspuntua edozein delarik ere, ideia, funtsean, berbera da. Sexuek, beren diferentzia eratzailea gorabehera, kategoriatik kategoriarako harremanak garatu behar dituzte. Ordena naturalaren barnekoak direnez, harreman horiek ezin dira harreman sozialtzat hartu. Menderakuntzaren pentsamenduak blaitzen ditu diskurtso guztiak, baita zentzu komunaren diskurtsoa ere (Adamen saihetsa edo Adam bada; Eva, berriz, Adamen saihetsa da). Pentsamendu horren diskurtso-multzoa etengabe berrindartzen da errealitate sozialeko maila guztietan, eta ezkutatu egiten du egitate politiko bat; alegia, sexu batek bestea azpiratzen duela, eta kategoriaren beraren izaera nahitaezkoa dela (izaki sozialaren lehen definizioa da, egoera zibilean). Sexuaren kategoria ez da a priori existitzen, gizarte ororen aurretik. Eta, menderakuntza-kategoria den aldetik, ezin daiteke menderakuntza naturalaren ondorio izan, ezpada menderakuntza sozialarena (gizonena emakumeekiko); izan ere, menderakuntza soziala besterik ez dago.

      Gizartea heterosexual gisa osatzen duen kategoria politikoa da sexuaren kategoria. Alde horretatik, ez da izateari buruzko kontu bat, ezpada harremanei buruzkoa (emakumeak eta gizonak harremanen ondorio baitira), nahiz eta, sarritan, bi aspektuak nahasten diren horiei buruz eztabaidatzean. Sexuaren kategoriak “natural” gisa ezartzen du gizartearen (gizarte heterosexualaren) oinarrian dagoen harremana, eta biztanleriaren erdia, hots, emakumeak “heterosexualizatu” egiten ditu (emakumeak egitea eunukoak egitea bezala da, edo esklaboen edo animalien hazkuntza bezalakoa), eta, ondoren, ekonomia heterosexualera bidaltzen ditu. Izan ere, gizarte heterosexualaren produktua da sexuaren kategoria, eta gizarte horrek zorrozki inposatzen die emakumeei “espeziea” ugaltzeko betebeharra, esan nahi baita, gizarte heterosexuala erreproduzitzekoa. Emakumeek “espeziea” ugaltzeko egiten duten derrigorrezko lana esplotazio-sistema bat da, eta sistema horixe da, hain zuzen ere, heterosexualitatearen oinarri ekonomikoa. Funtsean, ugaltzeak, emakumeen lan horrek ahalbidetzen du gizonezkoak jabetu ahal izatea emakumeek egiten duten lan guztiaz. Jabetze horren barnean kokatu behar dugu ugaltzearekin “naturalki” lotutako lanez jabetzea, hau da, umeak hezteaz eta etxeko zereginak egiteaz. Agintari-klasea langile-klasearen lanaz jabetzen den era berean gauzatzen da emakumeen lanaren jabetze hori. Ezin da esan produkzio-mota horietako bat (ugaltzea) “naturala” denik, eta bestea, aldiz, soziala. Argudio hori ez da zapalkuntzaren justifikazio teoriko eta ideologikoa baino. Argudio bat da emakumeei sinetsarazteko ugaltzea haien betebeharra (izan) dela, gizarte ororen aurretik eta gizarte orotan. Edonola ere, esplotazioaren testuingurutik kanpo ez dakigunez ezer ez lanari ez produkzio sozialari buruz, era berean ez dakigu ezer gizartearen ugaltzeari buruz bere esplotazio-testuingurutik kanpo.

      Sexuaren kategoria gizarte heterosexualaren produktu bat da, gizarte bat non gizonek berentzat hartzen duten emakumeen ugaltze-lana eta ekoizpena, baita emakumeak berak ere pertsona fisiko gisa, ezkontza-kontratua deitutako kontratuaren bitartez. Konparatu kontratu hori eta langilea bere nagusiarekin lotzen duen kontratua. Emakumea gizonarekin lotzen duen kontratua, lehen batean, bizitza osorako lotura bat da, eta legeak soilik apur dezake (dibortzioa). Emakumeari zenbait betebehar egokitzen dizkio; tartean, ordaindu gabeko lana. Lanak (etxeko zereginak, umeak heztea) eta betebeharrek (bere ugalmena gizonaren izenari ematea, gau eta egun elkarrekin bizitzea, behartutako koitoa, bizitzeko tokia izendatzea “ezkonlagunen etxebizitza ematea” izeneko kontzeptu legalaren bitartez), beren terminoetan, esan nahi dutena da emakumea senarraren jabetzakoa bilakatzen dela, pertsona fisiko gisa. Senar batek bere emaztea jipoitzen duenean, poliziak ez du esku hartzen, eta horretan inplizitua dago emakumea zuzenean bere senarraren mende dagoela. Herritar batek beste herritar bat jotzen duenean, poliziak esku hartzen du, eta eraso izeneko kargu espezifikoa egozten. Baina ezkontza-kontratua sinatu duen emakume bat, sinatze horren ondorioz, jada ez da herritar arrunt bat (legeak babestutakoa). Poliziak publikoki adierazi du ez duela, inondik inora, zerikusirik izan nahi afera domestikoekin (afera zibilei kontrajarriak), zeintzuetan estatuko autoritateak ez duen zertan zuzenean esku hartu, senarraren autoritateak hartzen baitio erreleboa. Jipoitutako emakumeentzako aterpeetara joanda ikus daiteke zer muturretaraino gauzatzen den autoritate hori.

      Sexuaren kategoria gizarte heterosexualaren produktu bat da, eta izaki sexual bilakatzen du biztanleriaren erdia, emakumeak ezin baitira sexuaren kategoriatik kanpo egon. Dauden tokian daudela, egiten dutena egiten dutela (sektore publikoan lanean badihardute ere), izaki sexualki erabilgarriak dira gizonentzat; horrela ikusiak dira, eta horrela izateko eginak dira; haien bularrek, ipurdiek eta jantziek ikusgai egon behar dute. Gau eta egun eraman behar dute soinean beren izar horia, beren etengabeko irribarrea. Kontuan hartu behar dugu emakume orok, ezkondua ala ezkongabea izan, behartutako zerbitzu sexualeko bolada bat igarotzen duela; zerbitzu sexual hori zerbitzu militarrarekin konpara genezake, eta izan daiteke egun batekoa, urte batekoa, edo hogeita bost urte edo gehiagokoa. Zenbait lesbianak eta mojak zerbitzuari iskin egitea lortzen dute, baina oso gutxi dira, kopurua handitzen ari bada ere. Emakumeak, nahiz eta oso ikusgai dauden izaki sexual gisa, erabat ikusezinak dira izaki sozial gisa, eta gisa horretan ahalik eta gutxien agertu behar dute, eta, betiere, zergatik agertzen diren justifikatzen duen aitzakiaren batekin. Emakume apartei egindako elkarrizketak irakurtzea besterik ez dago, barkamena nola eskatzen duten egiaztatzeko. Eta, oraindik ere, egunkariek idazten dute “bi ikaslek eta emakume batek”, “bi abokatuk eta emakume batek”, “hiru bidaiarik eta emakume batek” hau edo beste egin dutela. Sexuaren kategoria emakumeei betirako itsasten zaien kategoria da, haiek baitira kategoria horretatik kanpo ulertu ezin daitezkeen bakarrak. Soilik haiek dira sexua, Sexua, eta sexu bilakatu dituzte haien gogoetan, gorputzetan, ekintzetan, keinuetan; sexualak dira baita haien erailketak eta jipoiak ere. Baiki, sexuaren kategoriak estu oratzen die emakumeei.

      Sexuarena kategoria totalitarioa baita, bere egia frogatzeko badituena inkisizio propioak, epaitegiak, auzitegiak, legeriak, terroreak, torturak, mutilazioak, hilarazteak, polizia. Gorputza ez ezik, gogoa ere taxutzen du, ekoizpen mental oro kontrolatzen baitu. Sexuaren kategoriak hain tinko heltzen die gure gogoei, ezen ezinezkoa baitzaigu horretatik kanpo pentsatzea. Horrexegatik deuseztatu behar dugu kategoria hori eta ekin behar diogu horretatik harago pentsatzeari, zinez pentsatzen hasi nahi badugu. Era berean, sexuak suntsitu behar ditugu errealitate soziologiko gisa, existitzen hasi nahi badugu. Sexuaren kategoriak agintzen du esklabotza emakumeentzat, eta, esklabo beltzekin egin bezala, modu espezifikoan jarduten du, murrizte-eragiketa baten bitartez, hain zuzen ere, zati bat hartuz osoaren ordez, zati bat (kolorea, sexua) zeinetatik giza talde osoak igaro behar duen, pantaila batetik bezala. Kontuan izan afera zibiletan, oraindik ere, bai kolorea eta bai sexua “aitortu” behar direla. Edonola ere, esklabotza abolitzearen ondorioz, “kolorea”aren “aitorpena” baztertzailetzat jotzen da orain. Baina irizpide hori ez da aplikatzen “sexua”ren “aitorpena”ren kasuan; hori abolitzearekin emakumeek ere ez dute amesten. Nik diot: bada garaia horixe egiteko^[3].

  [1] Editoreen oharra: Artikulu hau, estreinako aldiz, beste liburu batean batean argitaratu zen, Diskurtsoak, eraikuntzak, gorputzak: Gorputzen eta binarismo sexualaren eraikuntzaz (UEU, 2014) bilduman, hain zuzen. Alaitz Aizpuruk eta Bakarne Altonagak koordinatu zuten bilduma hori, eta eskerrak eman nahi dizkiegu haiei eta UEUko argitalpen-zerbitzuari, testua hemen argitaratzeko baimena emateagatik.

  [2] Breton, A. (1924): Manifeste du surréalisme.

  [3] Eta artikulu honen gaia ez da sexuko plazera, ez esklabotzako zoriontasuna.