Ernest Hemingway gerran

1944 / Paris

Gerra fronteetatik bueltan Finca Vigían den Ernest Hemingwayk Normandiako E-Egunean izan zela utzi du idatzirik, Collier's aldizkarian, 1944ko uztailaren 22an argitaratua zen artikuluan. Horretan handiagorik ere idatzi du, alegia, historiaren noraeza aldarazi ei zuen egun horretan bera kazetari zihoan itsasontziko kapitainak kostaldearen kartak eta mapak galdurik zituela eta, jomuga zuten hondartza non zen ontziko kapitainari erakutsi eta ontzia bertara gidatu, horiek denak berak egin zituela idatzirik utzi zuen. Behin eta betiko.

        E-Eguneko ustezko balentria hori txikia balitz ere, etsaiaren suaren mende amerikar soldaduei posizioak hartzen lagundu ziela eta gero atzera ontzira egin zuela idatzia du. Haatik, artikulu horren amaieran lehen pertsonan kontatu zaiguna idazlearen beraren literatur trikimailua izan dela susmatzeko bidea ematen digu.

        «Baina E-Egunean Fox Green hondartza eta Easy Read hondartzak hartu genituenean LCV (P) delakoan —berori da militarren klabean Ernest Hemingwayk ustez zuzendurikoak lehorreratu zireneko inguruaren izena— 1944ko ekainaren 6an gertatua ezagutu nahi izanez gero, berau da —amaitzekotan den artikuluko azken lerroa gara— han geratuta ahalik eta fidelen jasotzeko egiteko gai izan naizena».

        Beraz, Ernest Hemingwayren fikzio sortzailearen aldetik E-Eguneko balentria goitik behera literatur trikimailua izan zitekeen arren, publikoak, harrezkero, egiazkotzat joko zuen hura dena. Ernest Hemingway kazetariak legendako beste Ernest Hemingway haren hezurdura osatzen ziharduen eta ez zen Normandiako E-Egunean inola ere egin ez zuen balentria hura kontatzearekin asetuko. Legendaren eskeletoaren hurrengo hezur nagusia osatzen 1944ko abuztuaren 20an hasiko zen.

        Abuztuko igande heze horretan Ernest Hemingwayk eta bere gidari Red Pelkeyk Parisera norekin joan izateko US delakoaren ekiporen bat bilatzen ziharduten. Paris zehazki zergatik hautatu zuten, ez dago jasota.

        «Amerikar on bat hiltzen denean hura Parisera doa!», horrelaxe dio amerikar atsotitzak, eta beharbada horrexegatik hautatu zuten Parisera lagun biek joatea; heriotzak bertan harrapatuz gero bidaia hori egin beharrik ez izateko. Edo, ziurrago edo beharbadagoa, idazleak bere urterik emankorrenak Paris eta Iruñea zaharreko inguruen artean ardazturikoak izan zirelako.

        Bidean, ustekabekoan, Tabon Marceau delakoaren agindupeko "Free French" borrokalarietako batzuekin aurrez aurre joko dute. Harrezkerokoek idazlearen legendako beste pasarte bat abiaraziko dute.

        Mende erdi geroago Bigarren Mundu Gerran amerikarrek Europan egin zituztenen buruzkoan aditua den Charles Whitingek Papa Goes to War —Papa gerrara doa— liburuan idatzi duenez, lau urtean alemanen aurka egiten atzamarrik mugitu gabeko asko uda hartantxe agertu zen, basoetatik mirariz irtenda edo. Gizon gazteak ziren batzuk, besterik gabe mentura eta soldadu itxurak egiteko aukeraren bila abiatuak. Gutxi batzuk iragan ilunekoak ziren, baita alemanen alde lan egindakoak ere bateon batzuk. Azkenok Erresistentzian izanak zirela erakutsi guran ziren. Ernestek eta txoferrak bidean topa egin dituztenak azken multzo horretakoak dira.

        Gerritik gora biluzirik, buruaren inguruan izerditarako zapiekin, eskuetan alemanei kenduriko Luger pistolak eta RAFek gerrillariei airez jaurtiriko metrailadore biren jabe, basotik irten berriak direnen multzokoak direla ematen du.

        Frantsesek informazio zuzena dute. Hurrengo hiria, Rambouillet, erretiradan doazen alemanek ebakuatu berri dela diote. Eta amerikarrak hiria gizon askorik galdu gabe nola hartu pentsatzen ari diren artean, Ernest Hemingway fronte-lerroa baino aurrerago doa. Rambouilletera.

        Ernest Hemingway eta bere irregularrak Parisko Ritz hoteleraino iritsiko ziren, eta harrezkero idazleak beti kontatuko zuen hura berak eta bere irregularrek askatu zutela. Gezurra.

        Bere ibileren kontaketaren barruan Rambouilleteko pasarte hori Finca Vigíako giroan euskaldunei kontatzean Ernestek ezusteko kolpea jo liezaieke. Espainieraz hitz egiten zekien Marshall militar amerikarrak halako Bilboko neskato bat aurkeztu ziola konta liezaieke.

        Ernest Hemingwayren basko lagunek Bilboko neska nor zen jakin gura izango dute, hain segur. Ernestek izena esan liezaieke —Elena—, eta txikia zela, eta ez beste askorik. Azken batean egun haietan Ernest Paris hartu nahirik aztoraturik bazebilen, aztoramenaren nondik norakoa dateke argitu beharrekoa. Behin Ritz hotelera iritsita haren jabe egin eta edanean eta ohean alfer lanean emateko izango da han emango duen denbora.

        Ritz hotelean diren gerrillarientzat kanpoko ezerk ez du ardura. Alkoholez blai, astebeteko parranda egingo dute, handik kalera irten gabe.

        Horrela, Ernest Hemingway kazetaria ez zen Parisen errendizio formalaren testigu izan, ez zen De Gaulle jeneralak buru egin zueneko desfilean izan, ez zen lerro bakar idazteko gai izan. Loriazko egun haietan bizitza alkoholezko festa itzela zen, eta kito.

        Horditurik, Mary Welshek Ritz hotelean bisita egin zionean horrelaxe ikusi zuen Ernest Hemingway.

        Ritz hoteleko alkoholezko party haren ostean Ernest Hemingway fronteetan ibiliko da, amerikar tropen segizioan. Gero, Ritz hotelera atzera datorrenerako, irailaren azkenetan, gerra-ekintzetan parte hartu izana dela eta alemanak akabatu dituela ere idatzirik izango du. Ez ondoriorik gabe, ostera. Ondorio horien zantzuak artean aditu barik dituelarik baina susmo txarrak hartuta, jenio biziz, bere baitarako beste bataila bat borrokatu nahi izango du. Martha Gellhorn Parisen dela jakin duelarik, harekin hitzordua jarri du. Lincoln hotelean, hain zuzen, Ritzen Mary Welsh baitu, berriro ere, gelakide.

        Urriaren lehena-edo zen. Martha Gellhornek artean bere senarra izaten segitzen duen Ernest Hemingwayren gonbita onartzea erabaki du, dibortzioaz hitz egingo dutelakoan. Bai zera. Senarrak afaltzera gonbidatu nahi izan zuen, eta gainera hantxe ziren irregularrak, barre eta trufa eginez, lege gaiztoan. Handik irtetean begiak malkotan ikusi zuen Robert Capa argazkilariak. Honek ezin zuen gertatua ulertu. Harrezkero beste emakume batekin nahasturik zebilen gizonak, zer zela eta zigortu behar zuen Martha gaixoa, halaxe galdetu omen zion Marthari berari. Erantzuna oraindino airean dabil.

        Eta orduan susmo modura airean zebilen beste zerbait ere egia bihurtzekotan zen. Auzitara eraman zezaketen Ernest Hemingway, eta ikaraturik zegoen gizona. Hitzordua 1944ko urriaren 6an, izango zen, ostiralez.

        Egun hartan, auzia bideratzen ari zen ofizialak solemne irakurtzen zizkion karguak Hemingway grabeari.

        Ernest Hemingwayren erreakzioa jenio bizikoa da. Arma bat atera eta tiro egin dio ofizialari. Hazbete paregatik huts egin zuen.

        Ofizialarena erantzuna hotza da; «irakurri zaizun horri guzti horri buruz bihar galdatuko zaizu», diotso.

        Ofizialak horrek irakurritakoak, ondo daki Ernest Hemingwayk, denak erdi egiak eta denak erdi gezurrak dira. Berak ez du ez eta tiro erdirik ere jo gerra madarikatu horretan. Armak aldean erabili, hori bai. Hori egia da, alajainkoa. Europa zapaldu zuen egun beretik armaren bat eroan izan du beti aldean. Eta halaxe egiten segituko du, luzaz, ikerketa amaitu ostean ere, 1945ean Europatik alde egin arte. Mary Welshek Ritzen bisita egin zionean ohe bete arma bazen han; granadak eta. Hurrengoa abenduan hor ikusiko dute berriro Ernest Hemingway, armak eskuetan.

        Urriko auzira itzuliz, aztoraturik dabil idazlea. Ritz hoteleko haren ostean Frantzian, Belgikan eta Alemanian barrena ibili izan da, bai, tropekin batera, armak aldean dituela eta bere buruari buruz egundokoak kontatuz, edo kontatzekotan, tropa amerikarrei buruz idatziak baititu —lehen pertsonan, jakina— oraindino argitaratu gabe dituen artikulu batzuk. Harroputzegi ibilia da, eta hona orain horren buelta.

        Badaki Ernest Hemingwayk epaileak erruduntzat joz gero bere legendaren itzalaren parte bati baino gehiagori agur esan beharko diona.

        Agur esan beharko dio, hasteko, gerra-kazetari estatusari. Ondorioz, Ameriketara igorriko lukete eta, gaitzerdi, Kubaren minez baita. Baina artean Mary Welshi maitasuna egin barik dago eta, horra koxka. Mary Welshek badaki idazlearen iraganeko beren aferei buruz. Askotxo dira. Matxoa Kubara bere har-gaitasuna erakutsi gabe joanez gero, eta bien artean Atlantiko legokeela kontuan harturik, elkar galtzeko arriskua legoke. Bien aldetik.

        Gero kazetari estatusa galtzeak eragingo lukeen eskandalua ere gogoan hartu beharrekoa da. Mozkorraldiak Ritzen, tira. Baina Ernest Hemingway harroputza gogoko ez duten beste kazetariek gero esango dutena? Eta irakurleengan horrek izan dezakeen eragina?

        Azkenik, hirugarren emazte Martha Gellhorn han zegoen, mendekua noiz gauzatu ahal izango, zain. Ez zion ba Marthari hark Collier's aldizkarian izan zuen gerra kazetari lekua kendu? Etxera ohore gabe itzultzeko bidean sar zezaketen.

        Ernest Hemingwayk ez du gaua galduko. Militar lagunen testigantzak bilatzen ditu. Tiroak nondik joango diren, gero diplomatiko izango zen Bruce koronelak ematen du abiapuntua. «Ez dut nik inoiz Mr. Hemingwayren portaeran halako larrialdi egoeretan beste edozein amerikar leialek egingo ez lukeen ezer igarri. Nik neuk ez dut hura inoiz armaturik ikusi ez eta inorengandik entzun ere batailan sartua izan denik», aitortu zuen Bruce koronelak. Pattonen taldeko ofizial bik zin ustela egiteko eskatu zioten.

        Urriaren 6ko goizean Ernest Hemingwayk aurrean du galdaketa bideratu behar duen Parker koronela. Galdetzen dion guztiari aitzakiaren batekin erantzunez, Ernest Hemingwayk ezetz dio; berari leporatu —berak haizeratu!— balentriak denak gezurra. Halaxe dio.

        Kontuz ibiltzeko, eta ez zela zigorrik izango, eta ez zutela Europatik aterako. Entzun nahi zituen hitzak esan zitzaizkion ordukoan ere Ernest Hemingwayri. Berrogei urte geroago haren biografo Jeffrey Meyersek idatziko zuen legez, «Hemingwayk bere gogokoa noiznahi eta nongura egiteko lizentzia zuen, eta gogoak ematen zion edozer egin zezakeen, hain zen ospetsua».

        Europan barna egindako balentriak gezurtaturik ziren. Hala ere, legendak hortxe iraungo du. Lagunen aurrean Parisko hotela askatu zuenekoa kontatuko zuen, eta alemanen bunker batean granada jaurti zuenekoa, eta preso alemanei galdaketa egiten zienekoa, eta Sigfrido Lerroan beste balentria batzuk egin zituenekoa.

        Balentria horiek gogoan dituelarik harrapatu du, beharbada, Felix Areitio ezizenez Ermuaren bisitaldiak.

        «Egun haietan —dio Felixek Cancha aldizkariko elkarrizketarako sarreran— Noren hil-kanpaiak ote, Ukan ala ukan ez, Armei adio eta beste hainbat gogoangarriren egilea oso lanpeturik zebilen, azken gerrari buruzko halako txosten bat idazten, oker ez banago».

        Txostenaz ez dakigu besterik. Bestela, iruzur dotorea da Ernest Hemingway eta Felix Areitio ezizenez Ermuaren arteko elkarrizketa itxurako hori.

        Pilotariak delako kirolari zer deritzon galdetu idazleari eta honek, galdera bitan aditu ostean, erantzun egin du; «pilota baskoa da kiroletan gogokoena dudana, ezagutzen dudanik eta biziena, bortitzena; itzel hunkitzen nau; denbora luzea da ezagutzen dudala, eta hala ere gero eta zirrara biziago eragiten dit».

        Hurrengo galderak pilotaren arlokoak dira. Haatik, usaindu egiten da etorri beharreko galdera hortxe dela. Baskoei buruzko iritzia eman beharra du Ernest Hemingwayk.

        «Baskoak jende oso jatorra dira. Oso prestuak, baina giroa berotzen deneko zaratatsuak era berean. Elkarrekin igaro ditugu une alaiak. Dibertsiozaleak dira. Idatz ezak beste hau ere: pilotariak kantxan mahaian portatzen diren legez portatuko balira, partidu denak 29na amaituko lirateke».

        Elkarrizketan zehar Ernest Hemingwayk bere gogoko pilotariak aipatzen ditu, hala nola, Erdoza, ezizenez Fenomenoa. Hura jokatzen ikustearren 1927ko urtean Donostiara hurreratu zela dio idazleak. Harako hartan Fenomenoak ez ei zuen partida ona jokatu. Bestela ez du jardunean dabilen ezein pilotariren izena aipatu nahi. «Ez dut izenik aipatu nahi, gehienak lagun onak ditut-eta», dio.

        Haatik, izenen bat aipatuko da, Felix Areitiok Ernest Hemingwayri frontoiak utzi dion akordurik biziena zein den galdetzean. Julian Ibarluzeari Gillermo Amutxastegik Habanako frontoian jo zion pilotakada dela, dio Ernest Hemingwayk, bere bizi guztian ikusi duen zirraragarriena.

        «Bizitzan askotan izan naiz heriotza-zauriturikoekin. Sekula amestuko ez nituzkeen kemena eta egonarria, Ibarluzearen istripuak begien aurrean jarri zizkidan. Gau hartan frontoian nintzen. Bat-batean, Gillermok Juliani buruan jotzeko zorigaiztoa ukan zuen. Frontisean jo izan balu moduan, berdin-berdin egin zuen hots pilotak, baina aldi berean izotzaren hoztasunaz, heriotza zantzuz aditu zen. Eri-gelara joan nintzen, galopan, hain urduri ze, zauritua ni neu nintzela pentsa zitekeen. Haren albora iritsi nintzelarik harriturik lotu nintzen; oso-osorik, lasai, zabal, halaxe hartu ninduen, istripu larri hark berarentzat garrantzirik izan ez balu legez».

        Pilotaka hark oihartzun egiten segitzen du. Ernest Hemingwayk aipatzen duen legez aipatu zidan Jeannette Hohbergerrek, eta halaxe dago bildurik La pelota en Cuba liburuan, besteak beste. Aurrean dudan emakumeak, Julian Ibarluzearen alargun Aliciak ez zuen ikusi, baina betidanik entzun du hari buruz. Eta betidanik ez bada ere, pilotariarekin ezkondu zenez geroztik. Hori 1948an izan zen, arestian esan bezala. Orain elkarri agur esateko ordua da.

        Opari moduan daroadaz argazkiak, prentsa orriak eta Cancha aldizkariaren ale osoak, kopiatzeko. Haatik, benetako altxorra halako eskutitz bitxi bat da. Eskutitza Ermuari zuzendua da, eta sinatzaileek urte horietan Finca Vigíako ohikoak zirenak dira, hots, etxeko jaun Ernest Hemingway eta Cancha-ko elkarrizketan agertzen direnak.

        Eskutitza 1947koa da-eta, urte horrexetara goaz.