ELVIRA

Leze ondoan izan naiz gaur. Ez dakit zergatik hurbildu naizen berriro. Hor gelditu naiz, barrura begiratzera ere ausartu gabe.

        Ondoko harri batean eseri eta burua seko hustu zait. Gertatu izan zait besteetan ere. Begirada joan zait haize bilduak dantzatzen zuen orbelaren atzean, eta lepoa altxatu behar izan dut korrontea nire inguruan kiribildu denean.

        Zulo hori.

        Loreak zeuden sarreran. Ez zaitugu ahaztuko.

Ez dakit zergatik idazten dudan hau; zergatik ezin dudan harkaitzen arteko tarte estu hori burutik aldendu; zerk erakartzen nauen, zein den tiratzen didan soka.

        Eskolan esaten genuen hor oihuak entzun zitezkeela. Ez genekien zergatik kontatzen genuen horrela, zer esan nahi genuen. Pentsatzen dut kostaldekoek gauza bera esan nahiko dutela maskor barruan itsasoa adi daitekeela esaten dutenean.

        Baina guretzat, nolanahi ere, beldurra hori zen, lezea. Leze ondora joan eta oihuak entzutea. Lezea zen gure maskorra, gure mamuen kantua bihurtzen zigun koba. Eta lezetik urrun ere, batzuetan, entzuten genituen sirena ilun eta hezurrezko haien garrasiak. Ez genuen erreferentziarik, ez zegoen itsaso sakon hartan sartu eta han ikusitakoa kontatuko zigun marinelik. Eta horregatik zen, hain zuzen ere, izugarri. Han ezkutatzen zirelako oihuak. Argi entzuten genituelako gure amets gaiztoenetan. Izugarri, gure gogoak oihularia haragizko egin zezakeelako, eta gero desitxuratu. Izugarri, mamu haiek irudika genitzakeelako.

Krabelin gorriak ziren. Pitxarra lurrean zegoen goizean iritsi naizenean. Hurbildu naiz eta txukun jarri ditut. Ez zaitugu ahaztuko. Zure senideak.

        Bake arraroa dago hemen. Nahasteraino arraroa. Batzuetan, isildu egiten da dena, fistua iristen da zuhaitzen artetik, eta hotzikarak bizkarrezurra inarrosten dit.

Guk ez genuen inoiz ezer sumatu. Ez zuen gutako inork sumatu. Aitonaren arreba baten eskutitz hura baino ez zegoen. Izekok erakutsi zidan, paper zaharrak atontzen ari zela. Horrela hasten zen:

        «Angel:

        »Zer moduz denak?

        »Urte asko joan dira, badakit. Eta badakit, ondo jakin ere, urteek zauri guztiak sendatzen dituztela. Nireak sendatu dira honezkero. Zureak?».

Aitona Angel erresumina zen, ttattar hutsa.

        — Ozpiñerreak zulora eramango hau —esaten zion Emeteriok—. Aide beltzez hilko haiz.

        Nik ikasi nuen haren muturraldiak antzematen. Erraza zen, ekaitzak ulertuz gero. Heldu, lehertu, baretu.

        Ilun jartzen zenean, sukaldetik alde egiteko esaten zigun amak. Ez isiltzeko, edo geldirik egoteko, bera haserretzen zenean esaten zigun bezala; ez: zuzenean eskatzen zigun sukaldetik alde egiteko, eta gora joateko. Eskaileretan gelditzen ginen, eta handik entzuten genuen jostai halako ahotsa, mekaguen rusiaka, infernuko gaizto guztiak dantzan. Entzuten genuen bere inguruan egiten zen isiltasuna, aiur bizi hark nola betetzen zuen dena. Bazuen gaitasun berezia dena betetzeko.

        Azken unera arte sasoiko egon zen, burua argi. Hala gertatzen da gehienetan: marraskan gehien dabilena, gogorrena. Laurogei urteak beteak ere, gustatzen zitzaion igande arratsaldeetan Benitorekin eta Emeteriorekin elkartu eta Juanitarenean anis kopa hartzea. Hirurak sarrera pareko mahaian jartzen ziren; hirurak atera begira, hirurak bizkarra paretaren kontra, hirurak kieto.

        Aitonak beti esaten zuen:

        — Bizkarra babestuta eduki behar da. Hori erakutsi zidan gerrak.

        Halakoetan bakarrik entzun nion gerrarena. Halakoetan, edo orduko hartan bezala, ni meza-mutil eta Don Manuelen sermoiarekin sutu zenean.

Honela jarraitzen du aitonaren arrebak:

        «Baditugu urteak biok, Angel. Bada beste garaiak ahazteko unea. Ez zaizu iruditzen? Ni lasai nago. Familia ederra daukat, eta maitatua sentitzen naiz. Alaba nagusiak amona egin nau, eta horixe da orain nire kezka bakarra. Juan, nire senarra, joan den urtean hil zen. Huts handia utzi zidan, baina nirekin sentitzen dut egunero, lagun, goizetik gauera arte.

        »Hainbeste urte joan dira... Pena bakarra daukat, Angel: hara berriro ez itzuli izana».

Aitonak inoiz ez zituen «beste garai haiek» aipatzen. Banekien, izekok esanda, herriko etxe handian egon zela hainbat urtez, gerra bukatu ostean. Iruñetik deitu omen zioten, jendea behar zela dena antolatzeko, eta berak ondo egingo zuela, herrian errespetua ziotela-eta. Aitonak onartu zuen, noski. Janari banaketa zen premiazkoena, eta ondo antolatu zuen. Jendea animatu zuen hutsik utzitako baratzeak lantzera —«herriko etxe guztietan landatu behar da etxerako», esaten zuen beti—, eta haziak eta abonu zakuak beste herrietan baino errazago lortu zituen, Iruñeko ordezkaritzan zituen harremanei esker. Izekok kontatu zidan, ganadu feria berpizten ahalegindu zenean, gerra bukatu eta gutxira, ez zegoela dirurik animaliak erosteko; baina jendeak, hala ere, eraman egin zituela azokara.

        — Txerri txikiak, txahal eskasak, eta ardi zikin batzuk. Gutxi horrek, bere miseria guztiarekin ere, normaltasun itxura ematen zion herriari. Eta horregatik zioten errespetu handia.

Ez nuen inoiz irribarretsu ikusi. Bazuen amorru isila, barruak jaten zizkion zerbait. Eta Don Manuel gorrotoari buruz hasi zen hartan, aitona keinuka ikusi nuen berehala, elizako hirugarren lerroko aulkian deseroso.

        Egun seinalaturen bat zen herrian. Hala uste dut. Apaizak jendearen arteko lubakiez jardun zuen. Asko harritu ninduen zerbait esan zuen, ez dut ahaztu: «Hildakoei bakea eman behar zaie». Ez nuen ulertu, baina ez nuen ahaztu.

        Don Manuelek ideia bera bizpahiru aldiz errepikatu zuenean lehertu zen aitona, zerua lehertzen den bezala. Bankuaren aurreko heldulekuan ukabilkada ozena emanda jaiki zen. Elizan ezohiko isiltasuna egin zen. Aitonaren urratsak garbi-garbi entzuten ziren. Eta marmarrez elizako atea zabaldu zuenean, barrura sartu zen argia halako lasaitu bat izan zen. Itxi zenean gelditu zen bakea bezalaxe. Aitonarekin batera handik hanka egin zuten mamu batzuek. Atea itxi zen haien atzean.

        Gaurko egunetik begiratuta, ni bakarrik asaldatu nintzela iruditzen zait. Askok espero zutela. Don Manuelek bilatu egin zuela aitona, probokatu nahi izan zuela, probokatu behar zuelako. Kolkoa beteta zegoelako.

        Kontu haiek gaur interpretatzen ditut horrela, noski. Orduan kaskurro mukizua baino ez nintzen.

        Don Manuelek galdetu zuen:

        — Eliza utzi nahi duen beste norbait badago?

        Ez zen inor jaiki, eta sermoia bukatutzat eman zuen hantxe.

        — Gerrako apaiz gehiegi dago —esan zuen aitonak etxean.

        Eskaileratik entzun nion, belarriak eskuekin tapatuta.

Ez zituen inoiz «beste garai haiek» aipatu.

        Ez aspaldian, herrian burrun-burrun ibili zen gerrako kontuak gogoratzeko sukarra. Atera ziren lekukotasunak, istorioak, esamesak, baina aitonaren izenik ez zen ageri.

        Izekok lasaitua hartu zuen.

Plaza inguruan nenbilenean agurtzera hurbiltzen nintzen. Banekien aitonari gustatzen zitzaiola. Beti berdin aurkitzen nituen hirurak. Aterantz begira, anis kopa erdi hustuak mahaian, eta bizkarra ondo babestuta.

        Esku bakar batekin biltzen zituzten zigarroak. Egiten zuten bitartean, ezker begiarekin elkar zaintzen zutela ematen zuen. Zigarroa ezpainetan zintzilik eskatzen zuten anisa. Eta aterantz begira jartzen ziren.

        — Hi Angel, txikito hau ona duk, beti agurtzera.

        Aitonak txanponen bat ateratzen zuen, eta buruan kosk amultsua ematen zidan. Beti gauza bera. Beti hirurak.

«Badakizu behin baino gehiagotan itzuli nahi izan genuela, baina norbaiten babesa behar genuen, norbaiten hitza.

        »Argentinan ez genuen bizitza erraza izan, hasieran. Dena hutsetik hasi behar izan genuen. Orain badakit merezi izan zuela.

        »Gu amoratuta geunden, Angel, gazteak ginen. Zure hitzak, oraindik, eta ia hogeita hamar urte joan dira, hemen ditut, atzo esandakoak balira bezala. Gorri hori ez zela zure etxean sartuko. Ez dakizu ze min egin zenigun, Angel. Zu zinen guri laguntza emateko bakarra. Zu zinen ezaguna, zu zinen Angel, zu zinen itzuli ahal izateko gure esperantza».

Gau batean, ohi baino anis kopa gehiago edango zuen aitonak. Negua zen. Izozten ari zuen. Izotzaren gainean izotza. Izekok ohetik aditu zituen hotsak. Mesanotxeko argia piztu eta adi egon zen tarte batez. Animaliaren bat izango zela pentsatzen hasia zen bigarrenez entzun zituenean. Baina aiene modukoak iruditu zitzaizkion orduan. Jantzi, ezkaratzera jaitsi, atea zabaldu eta, hantxe, etxe parean luze zabal aurkitu zuen aitona, zuri zikinean arrasto gorria uzten zuela.

        — Ez nengoen edanda, Luisa —esan zion ohean, alabak arropa ia gogortua kentzen zion bitartean.

        «Ez nengoen edanda», behin eta berriro. Izekok besoak eta hankak fuerte igurtzi behar izan zizkion, eta aurpegi osoa garbitu benda batekin, zauria sudurrean zuela ikusi zuen arte. Hautsita izango zuela pentsatu zuen, baina medikua aipatu ere ez! larritu zen aitona. Garbitzeko zauria, eta kito.

        — Ez da ezer. Nire ordua ere iritsi da. Hori besterik ez da.

        Hori uste izan zuen: estropezu egin eta berehala ohartu zelako ez zuela indarrik ez besoetan ez hanketan. Ez zuela indarrik, ezta zutik jartzeko ere.

        — Eta bakarrik, Luisa, bakarrik. Malfin egingo nuela sinetsita nengoen, Luisa, malfin bertan eta bakarrik, harri eginik.

        Kale ertzean norbait entzun zuela, hori ere esan zion aitonak. Laguntza eskatu ziola. Eta entzun zuela:

        — Izorra hadi, Txarro.

        Baina ez zekiela garbi. Irudiz entzungo ote zuen.

Urtero elkartzen dira leze ondoan. Meza egiten dute bertan, loreak jartzen dituzte zulo sarreran, eta gero bazkaria. Urtero.

Aitona hil ondoko bederatziurrenean izan genuen lehen berria. Artean eskutitza irakurri gabeak ginen, bazenik ere ez genekien.

        Izeko mezatik heldu zen, beti bezala bakarrik, mantelina beltzez babestuta. Etxetik gertu, norbait atzetik iritsi eta aldamenean jarri zitzaion. Kaleak estuak dira gurean, eta argi gutxi izaten da. Izeko, hala kontatu zidan, harritu zen diosalari inork erantzun ez zionean. Kale erdiko bonbilla horixka baten azpitik pasatzean ezagutu zuen Ferminaren aurpegia. Elkarrekin egin zuten etxerako falta zen bidea.

        Gure etxe ondoko plazan bizi zen Fermina, ibai gaineko ezpondan, herri bukaeran berez, Iruñetik iristen zen trena entzuten zen lehen tokian. Han, lau etxek osatutako plazatxoan, hantxe ziren haurtzaroarekin lotzen nituen irudiak.

        Ferminak gazterik galdu zuen aita, eta amari laguntzen hasi behar izan zuen jostundegian, eskola utzita. Izekori entzunda nekien hori, nik beti esnea partitzen ezagutu nuelako, marmita bana eskuetan. Neska bekozkoa zen, guretzat ukitu ilun samarra zuena. Marimutiko esaten genion. Eta begi basatiak erakusten zizkigun, dir-dir indartsua.

        Luisak ez zuen elizan aspaldian ikusi.

        Etxe biek egiten zuten izkinara iritsita, besotik oratu zion Ferminak, tinko:

        — Kristau zintzoena da hildakoei bakea ematea, bai, baina nork emango dit niri bakea?

        Halaxe bota zion izekori. Ez zuen berehalakoan ulertu, hantxe, kale erdian. Dardaraka zegoen.

        — Ez genuen aita gehiago ikusi. Bizitza hondatu zitzaigun. Eta orain esan dezaket: ez dinat inoiz barkatuko. Orain esan dinat. Honek ez zidan bakerik emango, bazakinat. Baina zuek ere ez duzue lo lasai egingo.

Aitona hil eta gero aurkitu zuen eskutitza izekok.

        «Urte asko joan dira. Ez dut kontu eske aritzeko gogorik. Guk biok urteak ditugu, eta nahiko nuke elkartu. Hori gustatuko litzaidake. Juan jada ez dago, eta badakit zuretzat errazago izango dela. Elkartu besterik ez, Angel. Etxea bisitatu eta zure familia ezagutu. Esan, zer moduz zaude? Bilobarik baduzu?

        »Aurten egin nahiko nuke. Asko atzeratzen bada, ez dakit gero kemenik izango dudan horren bidaia luzea egiteko.

        »Zure oniritzia behar dut. Ez zure baimena, zure oniritzia besterik ez.

        »Besarkada bat.

        »Zure erantzunaren zain.

Elvira, zure arreba

Rosario, 1977ko urtarrilaren 10ean»

        Ez zegoen besterik. Eskutitz hura baino ez. Aitonak dena erre zuen. Ez oharrik, ez afixarik, ez oroigarririk.

Leze ondoan izan naiz gaur. Loreak erorita zeuden, eta ondo paratu ditut. Eta bidean hartutako alkakatsak utzi ditut igandean ekarri zituztenen aldamenean. Hurbildu naiz zulora, eta ikara hartu dut berriro. Eseri naiz harri baten gainean, eta hor egon naiz luze. Hoztu egin naiz. Badirudi negua joka dugula.

        Bidetik etxera bueltan gogoratu naiz aitonarekin, nola esaten zuen: «Bizkarra beti babestuta eduki behar da, horixe erakutsi zidan gerrak».

        Ez nekien Argentinan izeko bat genuela.