3

 

Norbait ezagutzean, lehenik eta behin haren oinetakoei erreparatzen diet, horiexek baitira, edozein laguni buruzko albisterik zehatzena ematen dutenak. Dena da adierazgarria: larruzko, oihalezko edo plastikozkoak diren, eta, larruzkoak izanez gero, ziratu eta distiratsuak dauden, edo Italian eginak diren edo Asiako bazterren batean, ezaugarri horiei erreparatu behar baitzaie, ezagutu dudanaren izaera jakiteko; adibidez, norbaitek oinetako italiarrak janzten baditu, ideia sendoko lagun baten aurrean nagoela esan dezaket ia seguru, eta oinetako merkeak janzten baditu, itxura batean ikusgarriak izan arren, kontrakoa pentsa dezaket, txotxolo baten parean nagoela alegia, eta, hortaz, adi ibili behar dudala horrekin, ez badut barregarri geratu nahi, ez badut babotzat jo nazaten nahi, behin baino gehiagotan, zoritxarrez, jo nauten bezala; edozein modutan, hori beste kontu bat da, oinetakoekin zer ikusirik ez duena, eta ni oinetakoez ari naiz, txikitatik hainbeste maite izan ditudan eta nire etxeko jantzi-gelako armairuak, lerro-lerro eta kolorez eta sasoiz sailkatuta, betetzen dituzten objektu zoragarriez, nire Gonzalo, goian bego, bere onetik ateratzen zuten horiexez.

      Irentsi egingo gaituzte egunen batean!, haserretzen zitzaidan, eta Imelda deitzen hasten, Filipinetako presidentearen emazte ospetsua medio. Gonzalok ere atsegin zituen oinetakoak, eta, nik baino askoz gutxiago izan arren, hamaika zituen, kalitate eta marka onekoak, larruzkoak ia denak, hura zen izaera sendoko gizonari zegozkion bezala, eta Italiara negozioengatik egin behar izaten zituen bidaiak profitatzen zituen erosteko, batez ere Milanen, eta nahiz bidaia horietan sekula ni ahantzi ez, bitxiak edota jantziak ekarri ohi zizkidan, behin ere ez oinetakoak, ondo baitzekien oinetakoak nork bereak erosi behar dituela, norberaren oinari egoki zaizkionak, ez Interneten bitartez, alabak egiten duen bezala; hainbat aldiz esan diot, baina inoiz jaramonik egiten ez didanez eta guztia bere nahierara egiten duenez, alferrik esan diot, noski, eta Madrilen egiten dizkiodan bisitak baliatu behar ditut, hango dendarik onenetara eramateko: Serrano kaleko Salvatore Ferragamorenera edo Velazquez kaleko Sergio Rossirenera, non orduak eman ahal ditudan, bertako artelanak nekatu gabe miretsiz, eta, ematen ez baditut, Eugenia alabagatik izan ohi da, gaztea izaki ez baitaki egonarria zer den, eta luze gabe nekatu eta beste denda batera joan nahi izaten du, denda hoberik ez dagoela ziurtatzen diodan arren.

      Hori lehen, ama. Denda asko zabaldu dute azken aldian.

      Ez diot ezetz esaten. Azken finean, hura bizi da Madrilen, ez ni. Hala ere, betiko kalitatearen bermeaz ohartarazten diot, marka ezagunek eskaintzen dutenaz, eta gogorarazi egiten diot gaur garestia dirudiena laster merkea irudituko zaiola eta, era berean, gaur merkea dirudiena garestia izango dela berak uste baino lehenago, horixe gertatzen baita kalitate eskaseko gauzekin, izan oinetakoak edo izan jantziak, erosi eta zoragarriak dirudite, baina, halako batean, soinekoaren oihala maiztuta agertuko da pare bat aldiz jantzi eta gero; garesti ordaindutakoak, aldiz, luzaz iraungo du, hain luzaz, non, inoiz zaborrera botatzen ez baduzu edo parrokiakoei ematen ez badiezu, hartaz aspertuta botako baituzu, sekula ez urratuta edo hondatuta, gauza merkeak botatzen diren bezala. Nolabait, gizonezkoekin gertatzen dena gertatzen da oinetakoekin eta jantziekin, kalitate onekoak izan behar dute, ez ikusgarrienak agian, baina bai sendoak, seguruak, hasierako beroaldia epeltzen zaienean, bazter utziko ez zaituztenak eta, baztertzekotan, etekin bat, badaezpada ere, ekarriko dizutenak, beste kontsolamendurik ez baituzu lortuko. Eskerrak hori, amak irakatsita, argi izan dudan oso gaztetatik, hark gure aitaren maitalearen berri jaso zuenetik, gizonezkoekiko mesfidantza txertatu baitzidan, berak egindako huts berdinak egin ez nitzan eta berak jasandako oinazea saihets nezan, eta mesede ederra egin zidan hala. Baina oinetakoez ari naiz, ez nire gurasoen gorabeherez.

      Jose ezagutu nuen egunean, oinetako onak zeramatzan, larruzko mokasin gorrixka distiratsuak, seguruenik Sebagokoak, eta hori gustatu zitzaidan, orduan gure artean zer edo zer sor zitekeela sumatu ere ez eginagatik. Haren alkandora ere gogoan dut: marraduna eta, itxuraz, ingelesa, baita eskumuturrean zeraman Omega, urrezkoa baina diskretua, dotorea, ez aberats berriek, zorri berpiztu horiek, eraman ohi dituzten trepeta gaitz astun handiusteko horietakoa. Gustatu egin zitzaidan haren sendotasun isila, zein adeitsu izan zen une oro nirekin, Biterik aurkeztu zidan une beretik.

      Gloria, esan zidan, hauxe duzu nire nagusia, Joxe Goietxe, haren izena baserritarrek ahoskatzen duten x txistukari ozen horrekin esanda, eta nik orduan eskua eskaini nion, baina hark ezikusiarena egin, hurreratu, masailetan musu bana eman eta bere after-shavearen usain garbia utzi zidan sudur mintzetan, istantean beste after-shave baten oroimena ekarri zidana eta, pitin bat aztoratuta, istantean ere gogotik uxatzen saiatu nintzena. Hura, nirekin atsegina izateko bere ahaleginean, ez zen nire baitako aztoramen arinaz ohartu, eta berdin jarraitu zuen, banindoala esan nuen arte.

      Etxean, sukaldean, inguruan jauzi eta zaunka zebilkidan Cocori afaria prestatzen ari nintzaiola, usain hura jarraitzen nuen aditzen, baita, nire logelako atea ondo itxi eta alarma konektatu eta gero, bainugelan sartu eta makillajea kentzeari lotu nintzaionean ere, eta, azkenean oheratu eta telebista piztu nuenean, ezin pantailako ezeri arreta jarri, ezin zorioneko usain hartatik eta hark nigan berpiztutako oroimenetik askatu, ezin denboran, oso atzera ninderaman usain sorgin hartatik ihes egin, eta, oharkabean, sabeletik behera joan zitzaidan eskua.

      Arturo!

      Harrigarria da, hogeitaka urte igaro eta oraindik dardarka jartzen nau haren izenak, andre heldu bat izan ordez, histeriarako joera duen gaztetxo burubero bat banintz bezala. Gizon arrakastatsua zen, ordurako diru asko zuena, baina denok genekien haren jatorria, kontrabandoan-edo bildua, horrek gehienoi bost axola zitzaigun arren; haren kafetegira joan ohi ginen, haren diskotekara asteburuko gauetan, eta ezin hobeto hartzen gintuen beti, lagun zaharrak bagina bezala, eta trago gehienak haren kontura izan ohi ziren, eta hemengo diskotekan nahiz, geroan, Ibizakoan, VIP gelara eramaten gintuen, bere gainerako gonbidatu eta lagunekin egiten zuen bezala.

      Arturo!

      Denek maite zuten, denok maite genuen, izan behartsua edo diruduna, izan espainola edo kanpotarra, irribarre berberaz hartzen gintuen, haren betiko irribarre aldika gozoaz aldika adar-jotzaileaz, edonor xaramelatzeko, edonor limurtzeko, edonor bereganatzeko gaitasun sinesgaitza zeukala, eta, hain zuzen ere, gaitasun horretan zetzan haren indarra, horrek erakartzen zizkion adiskideak eta emakumeak, zeren eta emakumeekin arrakasta gaitza zuela esan beharra baitago, gizon ederra ez izanagatik, Jorge, nire lehendabiziko eta orduko senarra eta Eugeniaren aita izan zen bezala. Ostera, hazpegi gogorreko gizona zen, sudur nabarmen zorrotzekoa eta kankailua, are baldar samarra, lehen begiratuan irudi zitekeen bezala, baina estreinako irudipen hori ahantzi egiten zen harekin hizketan hasi orduko.

      Arturo!

      Berritsua ez zen, bai ordea hitzekin artista hutsa, gutxi behar baitzuen solasa nahi zuen aldera eramateko, adierazi nahi zuena erraz adierazteko, nahi gabe edo oharkabean bezala, inor mindu gabe, baina lortu nahi zuena salbuespenik gabe lortuz, solaskideari mesede bat egiten arituko balitzaio bezala. Abilezia hori berezkoa zuen, txikitatik kalean garatua, ez inongo unibertsitatetan, tabernetan eta frontoietan; Arturo pilotaria izan baitzen gaztetan, diotenez, onenetakoa, eta hor, batik bat apustuen bitartez irabazitako diruaz aberastu zen. Hala ere, dirua bakarrik eta lan gogor eginda lortu zuela aldarrikatzen zuen, aukera zuen bakoitzean, eta, hori egiten zuenean, nolabait gure aurka, neure aurka ari zelako irudipen nahigabetsuari ezin itzuri egin, edo, aurka ez bazen, pixka bat mespretxatzen ninduela behintzat.

      Arturo!

      Voyou bat zen, bilau bat, eta horrek ere egiten zuen erakargarri, batez ere ni bezalako emazte aspertuentzat, hots, nire inguruko emakume gehienentzat, nahiz eta beraiek ez zuketen sekula onartuko, neuk inoiz onartu ez nuen bezala, batez ere Eugeniari eta Arturoren seme-alabei ez sufriarazteko, zeren eta senarrarengatik izan balitz, ez nukeen ukatuko, ukatu nuen eran, Arturorekin adiskidetasunez haragoko beste harremanik inoiz eduki izana.

      Arturo!

      Baina ezin genuen besterik egin, orain beharbada bai, inolaz ere ez orduan; eskandaluzkoa zatekeen, gizarteak, gure gizartetxoak behintzat, ez zukeen onartuko, batzuetan alderantziz irudi bazezakeen arren; izan ere, badira lege idatziak eta lege idatzi gabeak, eta, hain zuzen, azken horiexek izan ohi dira indartsuenak, gutako bakoitzaren baitan ondo sustraituak baitaude, seguruenik jaiotzen garen une beretik, eta horietako batek dio itxurak gorde beharrekoak direla, kosta lain kosta eta edozein egoeratan, eta ni, legezalea naizen aldetik, betetzen saiatzen naiz, saiatzen naizen bezala etxean txikitatik ikusi eta ikasitakoa gogoan gordetzen, eta asko dut gordetzeko.

      Anaia eta bion zoritxarrerako, gurasoek liskar galantak izan zituzten garai batean: aitak maitale bat zuen, eta amak haren berri jakindakoan, betiko gaiztotu zen gure etxeko giroa: lehenik eta behin, gela banatan hasi ziren lo egiten: badia osoa ikusgai zuen eta etxeko handiena zen hartan geratu zen ama, eta aitak atzealdeko askoz txikiago zen beste batera joan behar izan zuen. Amak ezin zuen askoz gehiago egin, Francoren garaiak ziren haiek eta, beraz, dibortziorik ez zegoen. Ama amorratu egiten zen aitak egindako laidoari behar bezalako erantzunik eman ezinik, eta bere onetik ateratzen zuen benetako justiziarik ez zegoela ohartzeak, berari egindakoa agerikoa izan baitzen, berarentzat bezainbeste bere familia osoarentzat iraingarria, lotsaizuna, argi eta garbi, eta lekubetarrak harroak dira, eta noski, horietako bat zen ama funtsean, horregatik ez zuen onik izan, harik eta aitak egin zion kaltea hari itzultzeko era aurkitu zuen arte: berak ere maitale bat hartuko zuen, denen aurrean hartu ere, betiko kontakatiluen solasgaia izateaz gain, hiri osoak jakin zezan, zalantzarako zirrikiturik utzi gabe, batzuentzat eskandalagarri, beste batzuentzat barregarri, baina denentzat entretenigarri, eta, hori zela eta, Nauticon, Aste Nagusia aitzakia, urtero antolatzen zen afaria aukeratu zuen bere maitalearen nolabaiteko aurkezpen ofiziala egiteko. Bien artean gertatutakoa gorabehera, gurasoak elkarrekin iritsi omen ziren afarira eta elkarren ondoan afaldu zuten, orkestrak jotzeari ekin zion arte behintzat, zeren orduan, aitarekin dantzatu beharrean, Ritxi Letamendiarekin dantzatu baitzen, eta kanta bukatu zela, mahaian zain zuen aitarengana itzuli ordez, Letamendiaren aldamenean geratu zen, musika atzera hasi zen arte, eta orduan biak berriro ere elkarri lotu zitzaizkion, eta berdin jokatu zuten hurrengo piezan, baita dantzaldia bukatu arte etorri ziren gainerako guztietan ere.

      Aitaren maitaleak ez bezala, Ritxi Letamendia ezagutzen genuen, haren familia oso ezaguna izaki, haren aitona hainbat urtez alkatea izan eta gero, eta haren aita abokatu eta enpresari handia; Ritxi, aldiz, alproja samarra zen, kirolzalea, festazalea, familiaren negozioei ez oso emana.

      Gurasoen arteko tirabiren eta istiluen ondorioetako bat —anaia eta biontzat, dudarik gabe, okerrena— biok bereiztea izan zen, anaia Lekarozera bidalita eta Donibane Lohizunera, madame Licheronen barnetegira, ni neu. Negarrez joan ginen anai-arrebok, eta amaren malkoek ere busti zituzten aitaren Mercedesen larruzko eserlekuak.

      Oi emakumeak, negarrez beti!

      Negarra, edozein negar mota gorrotatzen zuen gure aitak, eta horixe esan zigun ama eta bioi, Ziburu zeharkatzen ari ginela.

      Egun euritsu batez eraman ninduten Donibane Lohizunera, eta herri triste iluna iruditu zitzaidan, nik irudikatutako kartzela bezain iluna, eta horregatik Ongi Jin zeritzan villa haren parean aitak autoa gelditu zuenean, hotzikarak gelditu ninduen neu ere. Izuak harri bihurtuta nindukan, eta besotik hartuta eraman behar izan ninduen, bestela ez bainintzatekeen urrats bakar bat ere egiteko gai izango, eta bertan behera eroriko nintzen, ahuleziak jota. Kontsolagaitz nengoen, eta amaren laztanak nahiz aitaren purrustadak alferrikakoak ziren nirekin, aginduak eta promesak alferrikakoak ziren bezalaxe, han eta orduan nire bizitzaren aldi bat —zoriontsuena— ixten, eta beraz, beste bat, askoz tristeagoa, hasten ari zelakoan bainengoen. Horretan nengoen, nire aitaren hatz erakusleak villako sarreraren ezker aldeko txirrina sakatu zuenean. Gerora jakin nuenez, Aines zeritzan emakume musugorri eta potolo samarra, besteak beste etxe hartako atezaina ere bazena etorri zitzaigun kasu egitera, eta haren atzetik joan ginen, hartxintxarrezko bide mehar batetik, Mme. Licheronen bulegoraino.

      Emakume sofistikatua iritzi nion lehen begiratutik, goitik behera beltzez jantzita zihoan, eta ilea motz zeukan, garçon erara, orduan esaten zen bezala; lepoa eta eskuak luzeak zeuzkan eta dotore hitz egiten zuen, nahiz eta zertaz ari zen nik ezin asmatu. Aitarekin ari zen, hark ere Frantzian ikasi baitzuen, eta, Frantzia zalea zenez, berak izandako heziketa berbera nahi zuen bere alabarentzat, Mme. Licheron bezain emakume sofistikatu bilaka nendin, nonbait. Hori izango zuen amak gogoan, ni hara eramateko baimena eman zionean aitari, eta, baldin eta hori hala izan bazen, ez zela batere okertu aitortu behar, zeren gezur, astakeria, are izugarrikeria asko esan izan bada ere nitaz, ez baitut uste nire sofistikazioa inork zalantzan jarri duenik, eta hori handik datorkit, hein handi batean, frantziar hizkuntza eta beste ikasgai batzuez gain, andereño batek nola jokatu behar duen irakatsi baitzidaten, nola jokatu edozein egoeratan, dela afari batean, adibidez, dela jai edo kirol saio batean, gizarte arauak eta protokoloaren nozio eta oinarriekin batera. Izan ere, horixe zen eskolaren helburua: jakin genezan zein zen gure egitekoa, nola jokatu behar genuen gero eta ulergaitzago eta nahasiagoa zen mundu batean, zer zen funtsezkoa eta zer bigarren mailakoa, zer ezinbestekoa eta zer bazter uzteko modukoa, eta horretarako eskolak bazuen irakasle talde ugaria, Mme. Licheronek esku sendoz gidatutakoa. Ikasleok, aldiz, gutxi ginen, emakumezkoak denok eta hamar bat lagunek osatutako taldetan banatuta adinaren arabera, eta gehienok kanpotarrak: italiarrak, holandarrak, errusiarrak, argentinarrak eta espainol mordoxka ere bai, madrildarrak batik bat. Hain zuzen ere, haietako bat jarri zidaten gelakide, Laura Ybarra, eta hartaz izan nuen estreinako iritzia ez zen bereziki ona izan, batez ere kontuan hartuta, denboraren poderioz, Laura nire lagunik onena bilakatuko zela.

      Inbidiak eragotzi zidan hasieratik hura atsegin izatea: neu baino txikiagoa izanagatik eta gerora izango zen emakume ederra artean ez izanagatik, Lauraren ile kizkur beltz sendoak eta begi berde heze distiratsuek, ni txunditzeaz aparte, agerian uzten zuten neure ustezko edertasunaren erdipurdikeria. Gure gelako ispiluari begira, hanka luzeko neska kankailu samar bat nekusan, ile luze hil distira gabea, Lauraren edertasuna hain zen nabarmena, hain zen begi-bistakoa, non, luze gabe, etsi egin behar izan nuen. Etsitzeak, berriz, mesede bikoitza egin zidan: alde batetik, lasaitu egin ninduen, aurrerantzean ez bainuen inorekin lehiatu beharrik izango, eta, beste aldetik, erraztu egin zidan Lauraren adiskidetasuna eta, ondorioz, eskolan nahiko azkar egokitzea, Mme. Licheronek nahi zuen bezala. Ikasle zaharrak eta berriak nahastu ohi zituen, frantsesa menderatzen zutenak eta ozta hitz batzuk genekizkienok. Haren sistema zen. Horren arabera, Laurak eta biok ezin gintezkeen gelakideak izan, baina, beste gela guztiak hartuta zeudenez, betiko arau hori hautsi eta harekin jarri behar izan ninduten, ezinbestean. Laura ni baino bi urte zaharragoa zen, eta hura zuen Mme. Licheronenean hirugarren ikasturtea, eta, hortaz, nire gainean zegoen eskolaren hierarkian. Kontu horiek bereizten bagintuzten ere, bazen batzen gintuenik: hasteko, espainolak ginen biok eta banatutako gurasoen alabak, gainera. Bazen zerbait, bazen gure artean aitorpen giroa jartzeko nahikoa, ordura arte gure kolkorako gordetakoa elkarri kontatzeko, zinak eta minak, kezkak eta beldurrak. Hala, aste batzuen buruan, gaueko hamarretan argia lotarako itzaltzen zigutela, hizketan jarraitzen genuen biok, bakoitzak bere ohetik, kontu kontari, aspaldiko lagunak bagina bezala. Gure arteko antzekotasunak gure arteko diferentziak baino handiagoak zirela ohartu ginen, gau haietan. Neronek bezala, hark ere bazuen askorik maite ez zuen ama bat ere, baita hainbat anai-arreba ere —zortzi guztira—, Europako ikastetxe zenbaitetan barreiatuta. Haietaz hitz egiten zidan: non zeuden, nolakoak ziren, zein adin eta zaletasun zituzten, haien izaera, zein maite zuen gehien, zein gutxien. Gustura entzuten nuen, argiak itzali ondoko iluntasunean. Ybarratarrek familia benetan xelebrea osatzen zuten, eta anai-arrebak nahikoa ezberdinak baziren ere izaeraz, haiei buruzko kontu eta istorioak dibertigarriak ziren salbuespenik gabe, hain dibertigarriak, non, batzuetan, ahora eraman behar izaten baikenuen eskua, barre algarak itotzeko, gau hartako irakasle zaindariak entzungo zituen beldur. Mme. Licheronek serio nahi gintuen, gure gizarte mailako andereñoei zegokien bezala, eta barre algarak neurriz kanpokoak iruditu ohi zitzaizkion, heziketa txarrekoak, jende behartsuarengan onargarriak agian, sekula ez gure klaseko inorentzat. Mme. Licheronek edozein eratako adierazpen gehiegizkoak gorrotatzen zituen, izan barre edo izan negar algarak, kontrolean baitzetzan heziketa, are bizimodu orekatu eta zoriontsu baten sekretua. Ez bakarra, ordea: gure menpekoak kontrolatzea bezain garrantzitsua omen zen nork bere burua menperatzea. Gure heziketa osoa horretara bideratuta zegoela esan daiteke, intelektualki nola fisikoki ere, kontrolik gabe ez baitzegoen harmoniarik, ez eta orekarik ere, eta bi ezaugarri horiek zituzten Licheronenean egiten ziren ariketa fisikoek: balletak eta soinketa erritmikoak. Bietan nintzen ona, baina ez, zoritxarrez, beste ikasgaietan kaxkarra nintzela ahantzarazteko bezain ona. Amari kexatzen zitzaion Mme. Licheron: Dantzan bezain abila beste gaietan ere balitz, hemengo ikaslerik finena genuke. Matematika, Historia eta gainerakoak ez ziren dantza egitea bezain errazak niretzat. Axolarik ez niri, egia esan, eta, hein batean behintzat, axola handirik ere ez amari, zeren eta guk —eta hori diodanean, Laura ere sartzen dut horretan— bagenekien matematikak eta horiek guztiek, dantzak ez bezala, ezer gutxirako balioko zigula handik kanpo, benetako munduan; bagenekien halakorik ez genuela emakumeok behar, gure amek behar izan ez zuten eran. Dantza, aldiz, baliagarria zen; hari esker nabarmendu ahal ginen gizarte fineko dantzaldietan eta, beraz, bertako gizonezkoen arreta gureganatu, eta antzeko zerbait esan zitekeen soinketaz ere, gorputz bikain erakargarriak lortzen lagunduko zigun, eta noizbait senar egokia ere bai, hori baitzen kontua, azken batean, Arregiren edo Susperregiren andrea izatea, gure ama zen bezala, aitaren zein bere maitaleak gorabehera. Hori zen Lauraren helburua ere, han ginen gehientsuona zen era berean, noski; baina harena familia ia zoriontsu bat zen, ia osoa, jadanik elkar maite ez, baina behintzat elkarri begirune zioten gurasoek zuzendua, eta, normala denez, horiexek ziren nire gelakidearen eredua. Antzeko asmoak ziren nire ordukoak ere, baina, orain konturatzen naizenez, jadanik odolean neraman amak inokulatu zidan gizonekiko mesfidantza, ama ez baitzen nekatzen esateaz gizon guztiek sexua besterik ez zeukatela gogoan eta, irrika ase orduko, ahantzi egiten zitzaizkiela lehenago agindutakoak.

      Ondo gogoan gorde nik esandakoa, Gloria.

      Gloria alaba zintzoa izan da, eta ez du inoiz amaren aholkua ahantzi. Azkarregi ari naiz ordea, Donibane Lohizunen da Gloria oraindik, Mme. Licheronenean, Laura Ybarraren ametsak ilunpean entzuten. Hori genuen gaueroko denbora-pasa, lotan jartzen gintuen sehaska-kanta, eguneko aldirik gozoena biontzat, gozotasun handirik ez zegoen leku hartan, zeren eta gozotasuna bainoago, altzairuzko diziplina zen Mme. Licheronen ikasleok behar omen genuena, baita urrun genituen gurasoek nahi zutena ere, eta, hain zuzen ere, horrexegatik irabazita zuen haren barnetegiak merezitako omena. Areago, alaba eskolara bidali behar izan nuen garaian Mme. Licheronena artean zabalik egon izan balitz, hara bidaliko nukeen, duda izpirik gabe, eta ez dut uste damutuko zitzaidanik. Eugenia, baina, nigandik hurbil nahi izan nuen, ikastetxe on batean, baina nigandik bereizi gabe, Amerikara unibertsitate aurreko azken ikasturtea egitera joan zen arte ez bainion etxetik urruntzeko baimenik eman.

      Diziplina.

      Pentsatzen jarrita, hitz horretan laburbilduko nuke munduan eman ditudan hirurogeita bost urteetan ikusi dudana, gauza batzuk egin behar izaten baitira, inoren gustukoak ez izanagatik, edo zenbaitetan mingarriak, dantzarako edo edozein kiroletan goi mailan aritzeko bere burua prestatu duen edonork ondo baino hobeto dakienez. Oinazerik ez, irabazirik ez, Jane Fondak bere bideoan errepikatzen zuen bezala, gutxi gorabehera. Bideoa Arturok ekarri zidan, eta Jane Fonda lirain, distiratsu, soinketa jantzi koloretsu batean sartuta ikusi nuenean, opari hori ez ote zen gizentzen ari nintzela adierazteko zeharkako era bat galdetu nion, nire irribarre ustez adar-jotzaileak guztiz ezkuta ez zezakeen kezkaz.

      Hendaian geunden, Arturoren etxeko egongelan, su piztu berria artean zaintzen, eta kopa bana ardo geneukan eskuan, eta hark, nire galderak dibertitua nonbait, kopa eskutik kendu, hura sofa pareko mahaitxoan utzi, eta berarengana erakarri ninduen, nengoen bezala ezin hobeto nengoela, eta, aukeran, nahiago ninduela Jane Fonda bainoago. Ziplo erori nintzen haren besoetan, eusten zioten hariak moztu dizkioten txotxongilo baten eran, haren menpe, nahi bezala erabil nintzan, eman ahal nion guztia eman nahi nion, nire gorputzaren zatitxorik txikiena ere, nire zelula bakoitza, ni osoki irentsi arte. Sugarrak harro altxatzen ziren tximinian gora eta jantziak soberan genituen, larru gorritan geunden, eta hala ere izerdi patsetan.

      Arturo!

      Gau hartan munduko emakumerik zoriontsuena izan nintzen, Jane Fonda bera bilakatu nintzen, Arturoren mingaina gorputzaren zirrikituak bustitzen zizkidala. Elkarrekiko irrika eutsiezinari eusten aritu ginen, goraldi itxuraz geldigaitz hura luzatzeko ahaleginean, hala aritu ginen, harik eta eztanda egitera gindoazela biok batera sentitu, eta, biok batera, globo baten antzera, hustu ginen arte. Ondoren, Arturok zigarreta bat piztutakoan, isilik biok eta suari begira, bertan baino hobeto ezin zela inon egon pentsatu nuen, hura zela nire lekua munduan, nire benetako etxea.

      Geure etxea!

      Arturori esatekotan egon nintzen, baina beldur nintzen ez ote zuen gaizki hartuko, artean elkar ezagutzen ari baikinen. Legalki ez izanagatik, emaztearengandik de facto bereizita zegoen, hark erabili ohi zuen eta seguruenik abokaturen bati entzun zion esapidea erabiltze aldera. Utzi zuen emazteaz gain, lau seme-alaba zituen, baina familia kontuak gutxitan aipatzen genituen, horiek saihesteko hitzarmenik ez genuen arren, seguruenik elkarrekin egoteko genuen denbora nahi baino laburragoa izateagatik beti. Elkarrengandik zerbait behar genuen, eta jasotzeko prest egoten ginen bildu orduko etxe hartara, eta han hitzak soberan, larruak adierazten baitzuen adierazi beharrekoa. Han larruak hitz egiten zuen, eta nahikoa zen. Luze hitz egiten zuen, nekatu gabe, urtetako isilaldi baten ondoren hitz egiten den eran; izan ere, halakoa izan zen Eugeniaz erditu eta gero, eta Arturorekin hasi arteko aldia niretzat. Ordura arte, batez ere nire haurdunaldia bitartean gizon portatutako senarra, nitaz ahantzi, eta musu arin bat ezpain gosetuetan utzita, bizkarra erakutsi, eta berehala lotan zetzan.

      Hasieran, erditu ondoren nire gorputza bere onera itzultzea denbora kontua zelakoan nengoen, baina hilabeteak igaro eta senarrak batere jaramonik ez, bat-batean ikusezin bilakatu izan banintz bezala. Beste gizonen begiradak sentitzen nituen, haurdunaldiaren aurretik sentitzen nituen bezalaxe, eta horrek ispilura eramaten ninduen, neure burua kontuz eta poliki aztertzera, eta, hartara, nire gorputzari erreparatzen nion atalez atal, ordura arte ziurtzat nuen edertasunak senarraren begietara non huts egiten zuen jakin nahian. Haurdunaldiak nire gorputzari eragindako kaltea gimnasioan konpondu nuenez, nekez uler nezakeen senarraren jokaera. Biluzik, jantzita, edozein eratan ondo ikusten nuen neure burua, Jorge ozta pare bat urte lehenago zoratu zuenaren guztiz antzekoa. Nahasita nengoen, gertatzen ari zena ulertu ezinik, eta, hainbesterako izan zen nire ondoeza, non, Jorge izan ezik, nire inguruko guztiak ohartu baitziren zerbait larria gertatzen ari zitzaidala, dena ez zela, hasieran uste zuten bezala, nire amatasunaren ondorio, horren atzean beste zerbait zegoela. Gure amari ez zitzaion oharkabean pasatu.

      Gizonak!

      Hori esan zuen, nahikoa, zehazki adierazi nahi zuena nik jakiteko. Protesta egin nion, mesfidatiegia zela iradokiz, gizon guztiak ez zirela gure aitaren erakoak, hain kaskarinak, eta gehienek bazekitela bere ardurak hartzen, Jorgek —seguru nengoen— jakingo zuen bezala.

      Gajoa! Zaude horretan.

      Jorge betidanik hain gizon ederra izaki, nahi adina emakume izan zezakeen, eta nirekin ezkondu baldin bazen, horrek gauza bakarra esan zezakeen, nire ustez, benetan maite ninduela.

      Gajoa!

      Haserretu egin nintzen amarekin: Jorgez zalantza egiteko arrazoirik ez zuela, eta nire senarraz ari zela gogorarazi nion, baita hari zor zion begirune bera zor zidala neuri ere.

      Senarra? Neuk ere badut senarra, horrexegatik dakit zertaz ari naizen.

      Sesioan jarraitu nuen, nire arrazoiak azaldu nizkion, lehenago hainbat aldiz azaldutako berak, bide batez esanda, eta haren erantzukiak entzun nituen, hark ezer esan aurretik, zeren gizonak —edozein gizon— ahotan hartzen zituenean, arrazoi guztiek gure aitaren traiziora eraman ohi zuten, eta orduan nik oihu egiten nion:

      Gizon guztiak ez dira berdinak!

      Ama egoskorra zen eta txinpartatxo bat nahikoa zuen su hartzeko, marka zen, gero, ni bezalako alaba inozoa izatea, nola ez nuen ulertzen berarentzat agerikoa zena, itsu batek ere ikusiko zukeena:

      Gizon guztiak berdinak dira!

      Horixe, betikoa, egia hutsa, ikusi ditudanak ikusita, orain begi-bistakoa iruditzen zaidana, baina, jakina, arau guztiek salbuespenak izan ohi dituzte, eta nik gizonezkoekin zorte on samarra izan dudala iruditzen zait, gure amak berak hil baino lehen aitortu zidanez. Jorge eta Gonzalo, biak atsegin zituen, batez ere Jorge, hartaz inoiz gaizki pentsatu izanaz damututa agian. Horrekin erabat okertu nintzen, aitortu zidan, detektibe bat izan nuen bizpahiru hilabetez hari segika, eta ezer ez, emakume bakar bati ere ez omen zitzaion hurbildu. Neuri ere ez, botako niokeen gustura. Kontu horiek neureak ziren, pribatuak, eta norbaiti kontatzekotan, Arturori kontatuko nizkioke, sekula ez amari. Ez nizkion kontatu ordea, hark ez baitzuen familia kontuak aipatzea atsegin, ez bere familiarenak, ezta nirearenak ere; nirekin zegoenean, nirekin baino ez zuen egon nahi, biok bakarrik, beste inor egongo ez balitz bezala munduan. Egia esatea osasuntsua da berez, baina arriskutsua ere izan daiteke eta, izan ere, hala izaten da sarri, arriskutsua eta mingarria ere bai, nahi baino hobeto dakidanez. Horregatik nire aitorpenak, nire egia handi eta txikiak inori kontatzean kontuz ibiltzen naiz, entzuleak ondo aukeratuz.

      Eugenia dut entzulerik gustukoena, badaki entzuten eta behar izan dudanetan, jakin du niri bihotz ematen, urrun egonda ere. Zenbait kontu isildu behar diot, ordea, ez baita alaba batek amarengandik espero duena. Nire entzule onen zerrendan Coco dut bigarren: alabaren bertuteak ditu, badaki entzuten, eta hark bezala badaki niregana noiz hurreratu, noiz nagoen laztan baten premian: altzora egiten dit jauzi eta hor kizkurtzen zait eta auhenka hasten, hartara bere eginez nire kezka. Antzeko zerbait gertatzen zait Biterirekin; Cocoren antzera, gai da ordutan niri adi egoteko, Iturrin egun osoa lanean eman eta gero. Buruz buru biok berriketan, hurrupa txikiak kentzen dizkiegu edalontziei, eztarria freskatzeko nik, eta agian niri adi jarraitu ahal izateko hark. Edozein modutan ere, bion arteko harremana berezia da, elkarrenganako uste onean oinarritua, eta biok jatorriz eta izaeraz hain ezberdinak izanda, askotan galdetu diot neure buruari uste on horren zioaz, azalpen argirik behin ere aurkitu gabe. Cocok ez bezala, Biterik kontatzen ahal du nik berari kontatutakoa eta, hala ere, seguru nago sekula ez lukeela halakorik egingo, gizon isila izateaz gain, gizon zuhurra ere bai baita nire iritziz, Josek haren ustezko zuhurtzia behin edo behin auzitan jarri arren, haren iraganeko kontu ilun batzuk direla eta. Iragana denok dugu, ordea, zer damuturik dugun bezala, eta, beraz, Josek aipatutakoa ahantzita, aurreiritzirik gabe saiatzen naiz Biteriren jarduna entzuten, Josek ez baitzidan zehatz azaldu zer ziren kontu ilun horiek. Hitz gutxikoa eta zuhurra da Biteri, baina hitz egiteko beharra izaten du batzuetan, batez ere filosofoa Iturrira azaltzen hasi denetik, zeren gogaikarri horrek eragiten dion ondoezak gainezka egiten dionean, ezin Biterik mihiari eutsi, eta hitz eta pitz aritzen zait, zapuzten duena bere baitatik egotzi nahian. Saiatu egiten da, gogor saiatu ere, baina ez du beti lortzen, eta, halakoetan, alferrikakoak dira nire hitzak:

      Nork ez du iraganik, nork ez du damutzeko zer edo zer?

      Biterik ez dit erantzuten, berean jarraitzen du, ezer entzun izan ez balu bezala. Neskato gajo bat baino ez dela eta ez arduratzeko esaten diot, eta hark orduan baietz, horixe dela eta ez liokeela jaramonik egin behar, baina ez dela dirudien bezain erraza, zeren halabeharrak ustekabeak gorde ohi baitizkigu, eta berarentzat horietako bat izan dela neska, iragan sakonetik ekarria, eta hor planto egiten du, ez du beste ezer gehitzen, ozta hurrupa egin, eta mutu, begira geratzen zait, adierazi beharreko guztia adierazi izan balu bezala, elkarrizketarekin jarraitzeko nire txanda izango balitz bezala.

      Iraganera jotzen dut nik ere orduan, Biteri eta biok, zerbait izatekotan, iragana baikara, denaz gain iragana, dagoeneko bizi izan duguna askoz luzeagoa baita bizitzeko geratzen zaiguna baino, eta Arturoz hitz egiten diot, edo alargundu ninduten bi senarrez, nahiz eta hainbatetan —Arturo aipatzean batik bat— nire kontuek atsekabetu egiten dutela iruditu. Biteri diskretua da, baita edaten duenetan ere, eta horrek lagundu egiten dio gure arteko konfiantzari, nire ustez; horrek eta, beharbada, hildako batekin ari naizela jakiteak. Josek eta Biterik berak kontatu didatenaren arabera, edozein egunetan gera naiteke nire entzule bakanetako hori gabe, askotan eraman behar izan baitute larrialditara, arnasa hartu ezinik, eta aste batzuk igaro behar izan ditu ospitalean, eta halakoetan beldur da ez ote den han bertan betiko geratuko, hainbeste gaixotasun iraganaren zauri izanik. Isiltzeko eskatu nion Joseri, kontatu zidanean. Hepatitis Ca eta halako kontuak ez dira nire kuttunak, Gonzaloren hilzoria gogoan. Nahikoa zen, nekienarekin nahikoa nuen etorkizun zena asmatzeko, baina haren hitzak Biteriren hitzekin nahastu ziren neure baitan, Iturri itxi ondorengo gure elkarrizketetan esandakoekin, sukaldean zintzilik izaten duen jakaren sakelatik medikuek erabat debekatu dioten tabakoa atera eta eguneko zigarreta bakarra omen dena piztu ondorengo hitz beteekin. Nola ez berriz entzun orduan Josek kontatutakoa, nola ez ikusi hildako bat niri hizketan, eta bitxia da, zeren ikuskizun berez aztoragarri horrek, beldurtu edo kezkatu ordez, sekulako lasaitasuna eragiten dit, hildakoekin berriketan aritutakoa bainaiz seguruenik, bi senar eta edozein senar baino neureagoa nuen maitale bat lurperatu eta gero. Ohituta nago, beraz, eta hala eta guztiz, ez dut pentsatu ere egin nahi Iturrin sartu eta Biteri agurtzera etorriko ez zaidan egunaz. Joseri esan nion behin, eta barre murritza egin zuen:

      Hori baino okerragoa litzateke hura gure hiletetara joatea.

      Pluralak harritu ninduen, baina Joserekin bat etorri behar, eta barre egin nuen nik ere, hala zela era horretan adieraziz, zalantzarik gabe hala baita, hiru aldiz alargundu den batek ondo baino hobeto dakienez, eta Arturoren hiletetan oso bestela uste banuen ere.

      Bizitza da dena, besterik ez dago, eta, eragiten dizkigun zauriak gorabehera, zoragarria da, eta, begiratzen dakienarentzat, gauza ederrez beteta. Nik badakidala uste dut, beti jakin dudala, seguruenik Mme. Licheronenetik igaro baino lehenagotik ere, sehaskatik bertatik agian, zeren gure ama, eta haren aurretik gure amona, andre dotoreak baitziren, dotoreak janztean eta, batez ere, dotoreak ibiltzean, egote hutsean. Hori nabarmen geratu zen senarra aukeratzerakoan ere, nire gustu ona alegia, hemengo gizonik ederrenarekin ezkondu bainintzen, jende askok uste zuenez, nire lagunak eta Teniseko beste neskak tartean, Jorgerekin ikusten ninduten bakoitzean, nitaz bekaizti zirela ezkutatu ezin zutenak. Nireganako ezinikusia orduan hasi zela esango nuke, hori dela funtsean sekula barkatu ez didatena, hori eta beste hamaika kontu gehiago, harrezkero gaizki iritzi baitiote nik egindako edozeri. Eskerrak ez zuten Arturo eta bion artekoaz ezer jakin, aspaldi hilda nengokeen bestela, hura bezain hilda eta lurpean, hemen egon ordez, horietako gehienen patu tristearen lekuko konplazitua, zeren ni osasuntsu bainago eta, zimurrak zimur, oraindik itxura oneko eta gizonak erakartzeko gai naiz. Horiek, aldiz, erreuma dute, kaltzio edo burdina faltan daude, edo minbizia, eta duten diru piloa izanda ere, ez dut uste gizonik liluratu ahalko zutenik, nik Jose liluratu dudan bezala. Zoragarria, begira diezadatela egosten ari diren salda kirastu horretatik bekaizkeriaz, jasan dezatela nire zoriontasun lasaiaren kausaz, dei diezadatela nahi duten eran, puta baino okerragorik ez baitut uste esango didatenik.

      Senarrak dibortzioa eskatuko ote dien beldur bizi dira, senarraren ustezko maitaleekin obsesionatuta, eta bakarrik. Arturok ondo ezagutzen zituen, eta haiek esandakoaz arduratzea denbora galtzea zela errepikatzen zidan. Etsaiak ezagutu behar dira, argudiatzen nion, eta hark, jostakin, baietz, halako gauzak emakume baten ahotan entzutea bitxi zitzaion arren.

      Gauza asko zitzaion nigan bitxi, baina esango nuke nire bitxitasunak erakartzen zuela, normaltasuna nahi zuenerako emaztea baitzuen, lau seme-alaba eman zizkiona eta haietaz ezin hobeto arduratzen zena. Arturo, berriz, ito egiten zen familiaren normaltasunean, eta haiekin bizpahiru egun eman ondoren, parranda egin behar zuen, kalera irten, taberna eta klubetara joan, betiko lagunekin egon. Lagunekin egon eta nirekin ere bai, noski, eta ez sexuagatik soilik, haren maitale izateaz gain, haren lagun-min ere bilakatu bainintzen denboraren joanaz.

      Zutaz fida naiteke, esaten zidan, arduratzen zuten kontuak aletzeari lotu baino lehenago bere burua zuritu beharko balu bezala, eta orduan ni hunkitu egiten nintzen, maitasun aitorpen bat iruditzen baitzitzaidan, halakorik inoiz egiten ez zuen eta zoroki maite nuen gizonarengandik etorrita. Inoiz zehaztu gabe, negozioek eragindako buruhausteaz hitz egiten zidan, bere soziedadean zituzten liskarrez, umoretsu, hala ere, baikor, arazoak nola edo hala konponduko zirelakoan beti. Jakin bazekien gauzei beren egiazko neurria hartzen, bazekien beldurrari eusten, noiz eman eta noiz kendu zekien moduan, zeren, Arturo —lagunek Tokolo deitzen zioten— gizon eskuzabala baitzen, eskuzabalegia, nire ustez, ostalaritzaren negozioan aritzeko; denek maite zuten, denak ziren haren adiskide, eta, edonora zihoala, norbaitekin topo egingo zuen, leku xelebreenetan ere. Parisera joan ginen, eta horixe gertatu zitzaigun, hark bizpahiru ezagunekin topo egin behar, eta bosteko eta besarkadak banatzen zituen bitartean, albo batera jotzen nuen nik, eta jatetxe bateko kartari edo denda bateko erakusleihoari begira geratzen nintzaion, albait oharkabeen pasatu nahian; bada, bukagaitz irizteaz gain, itxaronaldi haiei umiliagarri ere baneritzen. Ezagun nuen: lagunengandik libratu eta atzera nirekin elkartzean, bazekien nire kopeta iluna besterik ez zuela aurkituko, eta hala ere bera umore oneko, niri bere barre axolagabetua kutsatu eta algaraka lehertzen ginen arte. Kontu gogaikarria zen, batzuetan zainetan jartzen ninduena, niretzat nahi bainuen nik, egun bakan batzuk gutxienez, niretzat bakarrik, eta ez nengoen prest beste inorekin banatzeko.

      Ez da hainbesterako.

      Ez zen eta bazen, baina hori sotilegia zen Arturorentzat, haren ustez ni nintzen andre apetatsu eta lainezaz betetakoaren burutazio hutsala, zeukan diru guztia gurasoengandik jaso eta lanik behin ere egin gabe eskuratu zuen batena.

      Harrokeriarik gabe bizitzan egindakoaz harro zegoen: bere familiaz harro, bere diruaz eta, batez ere, egin zuen moduaz harro, baita nitaz ere harro, behin baino gehiagotan jakinarazi zidanez.

      Ni ere Arturoz harro nengoen, baina ez garai batean Jorgez edo, bi horiek hildakoan, senarra izan nuen Gonzaloz harro egon nintzen eran, zeren nire bi senarrekiko sentimendua publikoa zen, agerikoa, eta Arturorekikoa, aldiz, guztiz pribatua, ezkutuan gorde beharrekoa, maitale bati dagokionez, eta bi sentimendu horien arteko aldea sekulakoa zen eta denean zuen eragina, Arturok eta biok egiten genituen bidaietan ere. Horregatik ulergarria iruditzen zait nire haserrea Parisen, Londresen, Nizan, Milanen edo hilabete haietan bisitatu genituen beste hirietan, Tokoloren adiskide ugarietako bat niri zegokidana, niri zor zitzaidana, lapurtzen saiatzen zenean.

      Antzeko zerbait sentituko zuen Arturoren emazteak, senarraren ibileren berri jasotakoan; horietako batzuk gezurrezkoak izango ziren, eta beste batzuk handizkatuak eta puztuta helduko zitzaizkion, baina horretaz bezain seguru nago gehientsuak benetakoak zirela, Arturo, esan bezala, voyou bat baitzen, voyou xarmagarria, eta gainera gauez lan egiten zuen, jai giroan. Ulergarria, beraz, haren emaztearen nahigabea, haren egonezina eta, noizbait, senarra etxetik egoztea, azkenean etsi behar izan zuenean. Hori dena labur-labur azaldu zidan Arturok, bere familiaz hitz egiteko uzkur. Gogoan dut emaztea madarikatu zuela, baina ez benetan, txantxetan bezala baizik, bere egoerari tristea edota dramatikoa iritzi beharrean, barregarria iritziko balio bezala.

      Zeri ez zion hala irizten ordea? Ez zait ezer bururatzen, heriotzari berari ere hala baitzeritzon, garrantzi handirik gabeko zerbait, bizkorra izanez gero, saihets zitekeena, iskin egin ahal zitzaion zerbait edo, okerrenean, ahantzi egin beharreko zerbait. Bizi beharra zegoen.

      Bizi beharra dago. Hildakoak gorabehera —maite ditugunak, baita hainbeste maite ez ditugunak ere—, bizi beharra dago, Eugeniarengatik, besterik ez bada, bizi beharra dago, Cocorengatik eta, batez ere, bizitzak oraindik, gezurra badirudi ere, ekarri ahal duenagatik. Bizitzak beti harritzen gaitu, badu beti modurik gu ezustean harrapatzeko. Adibidez, nola pentsatu ahalko nuke inoiz, adin honetan, ni baino gazteago den norbait nitaz maiteminduko zela?

      Pentsaezina zatekeen, baina horixe gertatu zait Joserekin, hark behin baino gehiagotan esan didana egia izanez gero, behintzat, zeren ni baino gazteagoa izanagatik, ez da mutil gazte bero bat, laster hirurogei urte izango dituen gizon betea baizik, eta halako baten ahotan susmagarria zait edozein maitasun aitorpen: edo niri ziria sartzen saiatzen ari da, edo ez dago burutik sano. Bigarren aukera horren alde egiten dut nik, noski, ez baitut uste Jose nire diruaren atzetik dabilenik: badaki ni ez nintzatekeela inorekin berriz ezkonduko eta erraz pentsa dezake nire ondare osoa Eugeniaren esku geratuko dela. Hori alde batetik; bestetik, nik baino diru gehiago duelakoan nago, nire bi senarrek eta Arturok berak nik baino gehiago izan zuten era berean, eta, beraz, burua pixka bat pitzatua izateari deritzot posibleena. Ez dit, egia esan, axola handirik, ustezko eromen horrek ez dit orain arte trabarik egin, ostera, harengana erakarri nau nolabait, seguruenik Arturo ekarri baitit gogora, hura bezala hamaika negozioren jabea den Jose Goietxe hau ere, bere erara, voyou samarra baita, ez Arturo bezain voyou xarmagarria, baina ni ere ez naiz orduko emakume xarmagarria, edozein gizon zoratzeko gai zena, salbu eta nire Jose adeitsu losintxaria; horrek gazteago sentiarazten nau, emakume oso oraindik, ederra oraindik, eta hori eskertzekoa da, susmoa dut noizbait nirekin ez duela zereginik jabetuko dela eta, etsituta, gazteago bat, emakume gordin bat bilatuko duela. Izango du nor aukeratu, ezen Jose, Arturo bezain gizon itsusi erakargarria ez bada ere, itxurosoa da eta, garrantzitsuena, oso aberatsa. Erraz irudika dezaket ehunka emakumeren aurretik izututa korrika, maite dutela aldarrikatzen duten dibortziatu, neskazahar eta alargun diru-gose horiengandik ihesi. Hori bururatzen zait, Buster Keatonen film zahar batetik ateratako zuri-beltzezko irudi horiek erabiltzen dituen auto baten iragarkia telebistan ikusten dudan bakoitzean.

      Ez nago inoren atzetik lasterka ibiltzeko eran, ordea, bereziki Gonzalo hil baino hilabete batzuk lehenago izan genuen istripua eta gero. Porschea txikituta geratu zen, baina bizirik irten ginen biok eta, hala ere, senarraren heriotza orduan hasi zela esango nuke, baita zenbaitetan lo egiten eragozten didan lepoko mina ere. Eskerrak pilates behintzat egin ahal dudan, batere ariketarik egin gabe ez bainuke bizitzen asmatuko, ez nuke jakingo denbora nola igaro, eta ariketari esker kanporatzen dudan zikinkeria guztia nigan geratuko zen, hainbat oroitzapen mingots geratu zaidan bezala.

      Edozein modutan ere, lasai esan dezaket behin ere ez naizela inoren atzetik ibili, besteak izan direla atzetik etorri zaizkidanak, are Arturoren kasuan, bera izan baitzen nigana egiten zuena, aukerarik txikiena ikusi orduko. Arturo gizon argia zen, esan dudan bezala, eta jakin izan zuen itxaroten ni nahiko ahul egon nintzen arte, senarra preso nuela. Beharbada horretan egin du Josek huts: ez du itxaroten jakin, Arturok jakin izan zuen bezala, ez du nire ahulgunea aurkitzen asmatu, eta berehala eskuratu nahi izan nau, garaia baino lehenago, lanik egin gabe, bakarrik bere diruari esker, bere opari ugari garestiei esker bereganatuko ninduelakoan, harribitxiak eta jatetxeak nahikoa izango zirelakoan ni txunditu eta liluratzeko, horiek denak jaio nintzen egunetik bertatik nire bizitzaren parte izan direla ahaztuta.