3. Gizarte zientziak

Gorputz desjabetuak eta merkatu globalizatuak

 

 

      Frantsesa entzuten da barra-barra Hego Euskal Herriko ugalkortasun kliniketako itxaron geletan. Espainiako Estatua Europako liderra da obodonazioan, inguruko herrialdeek baino legedi permisiboagoa izateari esker. Era berean, Danimarka da semenaren Europako hiriburua; Cryos banku ospetsuak saltzen ditu laginak Internet bidez. Ukraina izan da, aldiz, haurdunaldi subrogatuen Europako burua, gerra hasi arte; Georgia eta Grezia dira helmuga berriak.

      Izan ere, laguntza bidezko ugalketa prozesuen fragmentazioak eta horietan gurasoez gain beste gorputz batzuek parte hartzeak “hobi erreproduktiboak” sortu dituzte, herrialde desberdinetan; bakoitza material biologiko edo prozesuaren fase jakin batean espezializatu da, Sara Lafuente Funesek Mercados reproductivosen azaldu duenez. Hala, laguntza bidezko ugalketaren mapako nodoak saretuak daude, alegia, umetokirik eta obulutegirik ez duen Baionako emakume batek guraso izateko baliatu litzake Bilboko neska baten obuluak, Aarhuseko mutil baten esperma eta Tbilisiko emakume baten uteroa.

      xx. mendean gauzatu ziren hiru aurkikuntza zientifikok ahalbidetu dute merkatu erreproduktiboen garapena: in vitro ernalketa, obodonazioa eta gameto zein enbrioien kriokontserbazioa (materialak izoztuta gordetzeko teknika). Bi aldaketa soziodemografikori esker biderkatu zen teknika horien eskaera gurean: guraso izateko adinaren atzerapena eta bikote heterosexualaren ereduaren arrakalatzea.

      Filosofiaren kapituluan aurreratu dugu ugalketaren merkantilizazioaren garapenak bat egin zuela neoliberalismoaren zabalkundearekin, 80ko eta 90eko hamarkadetan. Layla Martinezen esanetan, zerbitzu horiek prozedura mediko gisa aurkeztu ziren jendartean, baina laster osasun logikatik merkatu logikara igaro ziren, merkantzia bihurtuta. Hala, neoliberalismoak frogatu zuen gai zela dena merkaturatzeko, bizitza sortzeko gaitasuna barne.

      Ondorioz, ordezkapen bidezko ernalketaren inpaktua aztertzeko orduan, hitz egin behar dugu industriaz, merkatuez, botere sistemez, krisi soziodemografikoez, langileez, bezeroez. Gizarte-zientzietako hiru adarretako ikerlariengana jo dugu ikuspegi horretan sakontzeko: Jule Goikoetxea filosofo politikoa, Amaia Perez Orozco ekonomialaria eta Elixabete Imaz antropologoa.

 

 

LAN INTIMOAK

 

      “Orain bertze familia bat dugu Estatu Batuetan”, zioen Baztango intentziozko guraso batek aurreko kapituluan aipatutako elkarrizketan. Gogora ekarri zidan etxeko langile antolatuei ikusitako kartel bat: “No quiero ser como de la familia”.

      Antzeko mezua transmititu diote Ukrainako gestanteek Consuelo Alvarez Antropologia Sozialeko doktoreari: “Zaila egiten zaie argi esatea ez dutela harreman pertsonalik nahi, zama edo kontrol moduan bizi dezaketela intentziozko familiarekin astero bideo deiak egin behar izatea; erditu aurretik eta ostean elkarbizitza edukitzea, edota gurasoak erditze gelan egotea”.

      “Lan intimo” eta “lan emozional” kategoriak ekarri ditu Anna Maria Morerok bere tesian: oro har emakumeek (arrazializatuak ehuneko handi batean) egiten dituzten ofizioak barnebiltzen ditu, hala nola, ume zaintza edota prostituzioa. Ordezkapen bidezko ernalketa kategoria horietan kokatzeaz gain, hirugarren alor batean ere txertatu du: “lan klinikoa”, alegia, material eta prozesu biologikoen estraktibismoan datzana.

      Haurdunaldi subrogatuen eta etxeko lanaren arteko paralelismoak aletu ditu Lafuentek bere saiakeran. Izan ere, prostituzioarekiko analogiari baino emankorragoa deritzo, eztabaida polarizatuetatik ateratzeko eta arreta gako berrietan jartzeko. Bere ustez, mugimendu eta pentsalari feministek zaintzaren esparruan garatutako gakoak baliagarriak izan daitezke ugalketaren merkantilizazioari buruzko diskurtso politiko feminista ehuntzeko.

      Adibidez, ohikoa da “etxean laguntzen digun neska” eufemismoa entzutea eta, era berean, intentziozko familien narratiban gestantea ez da langilea, lagun eskuzabala baizik. Soziologoaren esanetan, halako erretorikak interesgarriak dira lan feminizatuen eta horien prekarizazioaren logikak ulertzeko. Gaineratu du bizitza sostengatzeko lanak afektuen munduarekin lotzeak sistema sinboliko jakin bat indartzen duela: “Emakumeek lan horiek egin behar dituztela maitasunagatik edo modu maitekorrean”.

      Amaia Perez Orozco ekonomialariarekin ikasi genuen zer den “kapital-bizitza gatazka”, zaintza-krisia modu zabalean ulertzeko balio diguna. Bilbon bizi den madrildar honek Zaintzak Erdigunean plataforman militatu du, eta orain Talaia Feministan. Lafuente Funesen liburuaren hitzaurrea sinatu du, eta oso gertutik jarraitu du soziologoaren ikerketa lana. Subversión feminista de la economía saiakeraren egileak adierazi digu Lafuenterekin solasean garatu duela haurdunaldi subrogatuari buruzko diskurtsoa, eta bere interes nagusia gai honetan zera da, aztertzea zer paper betetzen duen egungo kapitalismo neoliberalean: “Nire ustez, lotura zuzena da, kapitala metatzeko eta bizitzari erasotzeko prozesuak sortzeko modu berri bat delako”.

      Ekonomialaria bat dator soziologoarekin haurdunaldi subrogatuari buruzko eztabaida etxeko lanaren eta zaintza lanaren kritika feministarekin lotzearekin. Izan ere, aliantzak sendotzen lagundu dezake, kontratazio-agentzien rola edo barne-erregimenak bezalako errealitateak salatzeko.

      Zientzia Politikoetako irakaslea da Jule Goikoetxea Euskal Herriko Unibertsitatean (ehu), eta demokrazia patriarkalari, klase borrokei zein independentismoari buruzko liburuen egilea da. Feminismo materialistatik heldu dio gaiari: “Emakumea izendatzen duguna gorputz desjabetua da. Obuluak atera, umeak erditu, ipurdiak eta komunak garbitu, eta familia heteronuklearrean edo kalean sexua eman behar izatea emakumeak sortzen dituen desjabetze prozesu beraren parte da, sexaje izendatzen duguna”. Harreman asimetriko kolonial, arrazista eta patriarkalak ardaztutako produkzio sistema kapitalistetan kokatzen ditu lan intimo, emozional eta kliniko feminizatuak, izan ordainduak edo doakoak.

      Egokia al da langile estatusa ematea agentzia bidez jarduten duten gestanteei? Baietz uste du Morerok, zaintza lana egiten dutela, “produkzioaren eta erreprodukzioaren artean eraikitako dikotomia zeharkatzen duena”. Esfera pribatuan ematen zen hori jarduera ekonomiko bihurtu da, bitartekariek kontrolatutako erreklutamendu taktikak eta kontratuak medio. Amrita Panderen tesiarekin bat egin du: haurdunaldi subrogatu komertziala, Indiaren kasuan behintzat, globalizazioak ekarritako lan mota berri bat da, oso generizatua eta estigmatizatua.

      Auziak argia dirudi haurdunaldi subrogatu komertzialaren industria modu makro batean aztertzen badugu, baina gestanteen narratibak askotarikoak dira, eta testuinguruen arabera ere aldatzen dira. Pandek elkarrizketatu dituen Indiako gestante askok adierazi diote haien aldarria ez dela soilik gehiago kobratzea, langile moduan duten duintasuna aitortzea baizik, prozesuan zehar zein erditu ostean. Aldiz, Europa eta Ipar Ameriketako gestanteen testigantza askok ernalketa lana ume zaintzarekin alderatzen duten bitartean, beste batzuek nahiago dute esperientzia gisa aurkeztu. Journey deitzen diote mundu anglosaxoian, hots, bidaia. “Ni ez naiz enplegatu bat; lanera joateko obligazioa daukat, baina ez dut haurdunaldi subrogatua egiten obligazio moduan”, esan zion Ariadna Ayala antropologoari Dana izeneko emakume batek; agentzia batera jo zuen bere ile-apaindegia abian jartzeko xedearekin.

      Ahaidetasuna, amatasuna, haurdunaldia eta laguntza bidezko ugalketa dira Elixabete Imaz ehuko Antropologia irakaslearen ikerketa ildo nagusiak. Haurdunaldi subrogatuei buruzko Berriako monografikoan parte hartu zuen 2017an, eta egun defendatzen duen iritzi heterodoxoa mahaigaineratu zuen: ez du praktika normalizatzen baina, aldi berean, ez du ulertzen zergatik sortzen duen horrenbesteko eskandalua gure mundu kapitalista honetan haurdunaldia ere lan merkantilizatu bihurtzeak.

      Hala argudiatu du lisiperako elkarrizketan: “Ikuspegi marxista batetik begiratuta, haurdunaldia bera lana da: giharren eta indarren desgastea dakar. Lana izatea ez dago kontrajarria esplotazio egoerak agertzearekin, ezta inplikazio emozionalarekin ere. Ernaltzea lan hobea izan daiteke galtza bakeroak tindatzea baino; ez da gorputzarentzat hain kaltegarria”.

      Bere ustez, Indiako emakumeen granjak salatzen dituztenek ez dute kontuan hartzen non egiten zuten lan gestanteek aurretik: “Horietan soldata eta bizi-baldintza hobeak dituzte fabrika askotan baino”. Garapenaren ekonomian maquilei buruz ematen den eztabaida ekarri du gogora Amaiak: “Mendebaldeko begirada antikapitalista batetik oso txarrak iruditzen zitzaizkigun, baina emakume askok esaten ziguten hori zela zuten lan-aukerarik onena. Uste zuten debekatzeak are esklaboagoak diren lan-moduetara eramango zituela”. Hala, erronka iruditzen zaio kapitalismo globalaren kontrako begirada kritikoa artikulatzea sektore horietako langileekiko jarrera paternalista salbatzailean erori gabe.

      “Ez gara hain erradikalak kamisetak bost eurotan erosten ditugunean”, ironizatu du Elixabetek. Antropologoaren hipotesia da gestanteen lana arbuiatzen dugula gizarte judu-kristauetan, haurdunaldi eta erditzearen ikuspegi oso negatiboa jaso dugulako (“minez erdituko zara”). Joera bereziki nabaria iruditzen zaio feminismoan: amatasunaren aurkako diskurtsoa nagusitu izan da gehienetan, eta sexu-ugalketa eskubideen agenda umeak ez izateko eskubidean zentratu da (abortua eta antisorgailuak). “Haurdunaldi bat izan dut nik, eta egin izan ditut lan askoz ere desatsegin eta gogorragoak. Deserosotasun fisikoa badago ere, prozesu biologiko oso interesgarria da”, azpimarratu du.

      Ordezkapen bidezko ernalketa interesatzen zaio Elixabeteri, gurasotasunaren eskema tradizionalak apur ditzakeelako: “Frogatzen du emakumeok bestelako harreman motak izan ditzakegula guk erditutako umeekin; kudea dezakegula gure haurdunaldiaren esanahia eta zer garrantzi duen gure identitatean. Ez da gehien gustatzen zaidan eredua, baina aukera ematen dit horri buruz pentsatzeko”.

 

 

GESTANTE PREKARIOAK,
GURASO ZORPETUAK

 

      Prostituzioan eta zaintza lanetan baino are eta nabarmenagoa da sexajea haurdunaldi subrogatuetan: umetokia daukaten eta emakume gisa sozializatuak diren pertsonek gauzatzen dute, eta ikusi dugu feminitateari lotutako narratiben bidez legitimatzen dela. Baina zer gertatzen da klasearekin? Zehatza al da esatea emakume pobreak ari direla familia aberatsentzat ernaltzen, ala estereotipoa da?

      Prostituzioarekiko alderaketara jo du Julek azaltzeko zergatik eztabaida honek bakarrik arduratzen dion klase aldagaia presente dagoenean: “Anekdotikoa da aberats batek bere ahizparentzat ernaltzea eta erditzea, anekdotikoa den bezala klase ertaineko neskek sexu lana egitea gainsoldata ateratzeko. Industria da kontua, eta industria emakume desjabetuen bizkarretan loratu da”.

      Mexiko edota Indian errealitate bat da emakume pobreak erreklutatzea, igoera sozialaren promesak erakarrita. Panderen arabera, gestante batek haurdunaldi subrogatu prozesu batean lortzen du bere familiak bost urtean lortuko lukeen diru-sarrera. Aldiz, Estatu Batuetako gestanteak, egonkortasun ekonomikoa frogatu beharraz gain, ezin dira diru laguntza publikoen jasotzaile izan, bekak barne. Mekanismo hori ezarri da bazterkeria sozial egoeran dauden emakumeen esplotazioa saihesteko.

      Hala, ezetz asmatu zein den aebetan ohiko profil bat? Militarren emazteak! Herrialdeko gestanteen % 20 direla kontatzen du Morerok bere tesian. Zergatik eman da sinbiosi bitxi hori? Bada, agentziek eskertzen dituzten baloreak egozten zaizkielako: diziplina, ardura eta laguntzeko prestutasuna. Gainera, mediku-asegurua dute eta, horri esker, intentziozko gurasoek egin beharreko gastua nabarmen murrizten da. Ikerlariak azaldu du militarren batez besteko soldata prekarioa izan ohi dela eta, hortaz, emazteei interesatzen zaiela ekonomia familiarra sendotzea ezohiko diru-sarrera horrekin.

      Consuelo Alvarezek elkarrizketatutako hamabi gestante ukrainarrak ez dira pobrezian bizi, baina bai egoera prekarioan, eta emantzipazio-helburu argiekin jo dute agentzietara. Gestante batek ez zion kontatu senarrari zertan zebilen: “Etxe bat erosteko asmoa zuen, seguruenik, banandu nahi zuelako”. Etxebizitzaz gain, zorrak kitatzea eta amatasun eszedentziako diru-sarrerak osatzea izan ohi dira gestanteen helburu ohikoenak.

      Izan ere, azken arrazoia nabarmendu du ikerlariak: Ukrainako kontziliazio politiken arabera, enpresek hiru urtez gorde behar dizkiete lanpostuak amei, eta Estatuaren diru-laguntza xumea kobratuko dute epe horretan. Bestalde, Alvarezek gaineratu du Ukrainako emakume asko joaten direla Polonia, Hungaria edo Alemaniara lan egitera; hortaz, gestante bilakatzea badela migrazioa saihesteko alternatiba bat.

      Intentziozko gurasoen kasuan ere nabaria da narratiben arteko kontrastea: abolizionistek “aberats” edo “pribilegiatu” izenondoekin definitzen dituzten bitartean, familien testigantzek bestelako irudi bat ematen dute, esaterako, bankuarekin zorpetu den erizaintzako laguntzailearena. Azken finean, dirutza behar da subrogazio prozesu bat ordaintzeko, baina ez etxebizitza bat erosteko baino gehiago. “Kapitalismoak gure bizitzak harrapatu ditu. Ezin dugu normalizatu banku batekin zorpetzea hogeita hamar urtez, teilatupean bizi ahal izateko. Hipotekaz eta autoaz gain, gaur egun ugalketa ere gehitu digute menpekotasun marko horretara”, ondorioztatu du Amaiak.

      Alabaina, finantziarizazioaren logika ugalkortasunaren industria osoan ematen da. Lafuentek azaldu du gero eta inbertsio-talde gehiago ari direla klinikak erosten. Gaineratu du gametoak izozteko aukeran agertzen dela bereziki ekonomia neoliberalak hedatutako pentsamoldea: “Aurreikuspen, aurrerapen, erantzukizun eta inbertsio ideietan oinarritzen da”.

      Beste ikuspuntu batetik heldu dio Julek eskatzaileen ikuspegiari: haurdunaldi subrogatura jotzea eskuragarria da langile klasearentzat, desjabetutako gorputzetan praktikatzen delako. Edonola ere, nabarmendu du fokua jarri behar dela industrian eta ez pertsonengan, turismo jasangaitzaren ardura industriarena den bezala, eta ez Punta Canara oporretan doan “klase ertaineko” industria langilearena edo eskolako irakaslearena. Merkataritza Erregistrotik ateratako datuak eman ditu Layla Martinezek bere saiakeran, erakusteko Espainiako subrogazio agentzia nagusiek urtean irabazten duten dirua: 400.000 eta miloi bat euro artean bakoitzak.

      Hirugarren ideia bat bota du Julek: seme-alabak izatea eskubidea dela aldarrikatzen denean, zein subjekturen eskubideak jartzen dira erdigunean? Bada, klase ertain eta altukoenak. Hala, etxeko langileen kasuan ematen diren zaintza kateak nabarmendu ditu Lafuentek bere saiakeran, eta “estratifikazio erreproduktiboa” kontzeptua ere azaldu du, hurrengo kapituluan sakonduko duguna.

 

 

UGALKETAREN TINDERRA

 

      Match! Ohikoa da zita aplikazioekiko alderaketa intentziozko guraso zein gestanteen narratibetan. Abolizionisten errelatoaren aurrean (gurasoek nahieran aukeratzen dituztela gestanteak, katalogo bidez), horizontaltasun irudia ematen dute parte hartzaileek. Are gehiago, konexioaz eta kimikaz mintzo dira sarri.

      Norma Nathaly Gutierrez mexikarrak Espainiako familia baten umea ernaldu zuen 2022an, eta prozesua baliatu zuen Zuzenbideko ikasketak bukatzeko; haurdunaldi subrogatuari buruzko gradu amaierako lana idatzi zuen. Alondegiko Kongresuan azaldu zuen bere agentziaren funtzionamendua: gestanteari familia jakin batzuen fitxak aurkezten zaizkio, gustuko duena aukera dezan, eta berdin-berdin egiten dute familiarekin; interesa bi aldeek agertzen baldin badute, bideo dei bidez ezagutzen dute elkar; ondoren, 48 orduko hausnarketa epea izango dute aurrera jarraitu nahi duten erabakitzeko. Ez badute match egiten, agentziak bestelako aukerak aurkeztuko dizkio bakoitzari. Ohiko marra gorriak: gurasoek bikiak nahi dituztela, baina gestantea ez dagoela prest halako haurdunaldi bat izateko, edota, alderantziz, enbrioien murrizketaren aldekoak izatea gurasoak eta kontrakoa gestantea.

      Nolanahi ere, nork behar du agentzia bat plataformen kapitalismoaren aroan match egiteko? Klik batean eskuragarri ditugu gametoak emateko zein besteentzat ernaltzeko prest dauden pertsonekin harremanetan jartzeko aplikazioak, Just a Baby kasu. Edonola ere, gestante zein familia asko ziurrago sentitzen dira agentzien babespean, aholkulari rola dutelako, batez ere legediari dagokionez.

      Bitartekarien pisua nagusia ala murritzagoa izanda ere, neoliberalismoaren fikzioa ematen da gestanteen eta familien artean, Martinezen ustez: “Gizartea merkatu bat da, eta norbanakoak enpresariek dira, askatasuna dutenak parte hartzen duten truke ekonomikoen baldintzak negoziatzeko”. Baina subjektuen aldeko harremanak ez dira parekideak, generoa, klasea edota arraza bezalako dominazio sistemen arabera hierarkizatuak baizik.

      Idazlearen esanetan, enpresa logika darabilte prozesuko parte hartzaile guztiek: gestanteak saiatzen dira ahalik eta etekin ekonomiko handiena ateratzen haien gaitasun erreproduktiboari; kontratatzaileek nahi dute “produktu” onena lortu ahalik eta merkeen, eta horretarako agentzien marketin teknikak baliatuko dituzte, kontsumitzaile roletik: paketeak, beherapenak, promozio bereziak.

      Hala, xx. mendeko kapitalismoan langileek haien lan indarra saltzen zuten bitartean, xxi. mendean bizitzako eremu guztiak monetizatzen saiatzen dira: “Lan egiteaz gain, gure sofa alokatu dezakegu Airbnb-n eta traste zaharrak saldu Wallapop-en”, idatzi du Martinezek. Aitzitik, aukera horiek ez dituzte klase sozialak lausotzen, Juleren ustez: “Zure burua enpresa bihurtzeko deia orokortua bada ere, batzuek ez dute logelarik alokatzeko, eta beste batzuek ez dute ezer alokatzeko beharrik, are gutxiago haien umetokia”.

      Amaiak azpimarratu du ekintzailetzaren diskurtsoaren iruzurra: “Herritarrok jarraitzen dugu soldataren esklabo izaten, zentzu zabal batean. Dirua lortzeko moduetan berrikuntzak egiten ditugu, eta hala gure bizitzaren jabe garela uste dugu, egunean zortzi orduz lanera joan beharrean, gure arropa saldu edo gure gorputz-prozesuen zati bat merkantilizatu dezakegulako. Baina gure eskubideak modu kolektiboan arautzeko gaitasun gutxiago dugu”. Zaintza lanen esparruan ere zabaldu da plataformen kapitalismoa delakoa, hots, uberizazio terminoarekin izendatu den fenomenoa, non langileek autonomo erregimenaren malgutasuna duten, baita erabateko babesgabetasuna ere.

      Hurrengo aldarria bota zuen Mariano Beltran filosofo kuirrak Alondegiko Kongresuan: “Altruismoa inoiz ez da emakumeen aliatua izan. Eskatu dizuete debalde zaintzeko, debalde kopulatzeko, debalde ugaltzeko”. Elixabeteri, aldiz, “erabateko klaudikazioa” iruditzen zaio sistema kapitalistan dena merkantzia bihurtu izanagatik geure buruak ere merkantzia bihurtzea. Antropologoak kontatu du emakume bat ikusi duela kaletik Shakiraren abestiaren letra ospetsua zeraman kamiseta batekin: “Las mujeres ya no lloran, las mujeres facturan”. “Hori al da feminismoaren etorkizuna, emakumeok den-denagatik kobratzea, alegia, gure bizitza osoa merkantilizatzea?”.

      Altruismoa vs merkantilizazioaren arteko dikotomia gainditzeko deia egin du Amaiak: “Zergatik ez dugu pentsatzen lanak konpentsatzeko eta beharrak konpontzeko beste modu batzuetan, diru kapitalistatik pasatzen ez direnak?”. Hala, bere ustez ez da nahikoa feminismoak zalantzan jartzearekin kapitalismoak errotu dituen instituzio heteropatriarkalak, izan prostituzioa, matrimonioa, maquilak edo haurdunaldi subrogatua. Alegia, kapitalismoa errotik kuestionatzea proposatu du ekonomialariak, eta alternatiba komunitario desmerkantilizatuak eraikitzea.

 

 

KOLAPSOAREN AURREAN,
TEKNOLOGIARI MUGAK

 

      Esan dugu Errusiaren inbasioa hasi zenean, soto batean gorde zituela BioTexCom klinikak Ukrainako emakumeek atzerritarren enkarguz ernaldutako jaioberriak, erizain egoiliarren zaintzapean. Argazki horrek ondo irudikatzen zuen ugalketa deslokalizatzearen zentzugabetasuna. Baina zentzuzkoa al da gure supermerkatuetan Lodosako piperrak garestiagoak izatea Txiletik hegazkinez ekarritakoak baino?

      Garapen bioteknologikoek ahalbidetu dute ugalketaren deslokalizazioa, eta horien kontra egin zuten nazioarteko feminista askok 80ko hamarkadatik aurrera, filosofiaren kapituluan ikusi dugunez. Teknologia erreproduktiboak deabrutu baino, horien ondorio kontrajarriak onartzen ditu Elixabetek: “Emakumeen esplotazioan eta pertsonen gaineko kontrolean sakontzen du teknologiak eta, aldi berean, mundu berriak sortzeko bideak agertzen dira. Feminista pila ari dira erabiltzen teknologia haien ugalketa-proiektu antipatriarkalak gauzatzeko!”. Antropologoak gaineratu du zientzialarientzat ere ustekabekoak direla garapen bioteknologikoek sortutako aukera berriak, baita horiek dakartzaten dilemak ere: “Obulu bat hartzen duzu, dna puska bat ateratzen diozu, sartzen diozu beste dna baten puska, josten duzu hemendik eta handik… Ostras! Zer gertatu da horrekin?”.

      Amaiak erabateko lotura ikusten du ugalketari lotutako berrikuntza zientifiko-teknologikoen eztandaren eta ekofeminismoak iragarritako kolapsoaren artean: “Krisi sistemiko eta zibilizaziozkoaren testuinguruan, badirudi bizi-prozesu guztiak kontrola ditzakegula garapen teknologikoen bidez, gure nahi guztiak egingarri egiteko”. Ildo beretik, Rosi Braidotti pentsalari neomaterialistaren irakurketa ekarri du Julek: “Bizitza bilakatu da kapitalaren nukleoa; organismo bizidunetatik eta prozesu biologikoetatik ateratzen da plusbalioa”. Hala, Monsantok haziekin egiten duen estraktibismoarekin alderatu ditu merkatu erreproduktiboak: bizitza bera sortzeko moduak manipulatzen dituzte garapen zientifiko-teknologikoen bidez, pertsonen eta herrien arteko botere harremanak baliatuta.

      Estatu Batuetako eta Holandako ikerlari-taldeak zain daude animaliekin frogatu dituzten utero artifizialen prototipoak gizakiekin erabiltzeko. Halako albisteen aurrean, mugimendu ekologistak defendatzen duen zuhurtasun-printzipioaren alde egin du Amaiak: “Ulertu behar dugu garapen bioteknologiko oro ez dela ona. Kontrakoa sinesteak fede kapitalista dakar berekin, bereziki lagundutako ugalketaren esparruan, enpresa pribatuak ari direlako horiek gidatzen. Industria bioteknologikoa (baita adimen artifizialarena ere, besteak beste) gure esku-hartze politikorako gaitasuna baino mila pauso aurretik doa”.

      Ekonomialariak premiazkoa deritzo bioteknologiari ez ezik, gurasotasun-desioari ere mugak jartzea: “Nire gorputza ezin bada biologikoki erreproduzitu, agian muga hori ez da gainditu behar, teknologiak posible egiten badu ere”. Zehaztu du desioa mugatzeak ez duela ukatzea esan nahi, eraldatzea baizik; esaterako, hazkuntza proiektu kolektiboetan parte hartzearen bidez.

      Baina nork erabakitzen du non jarri marra gorria? Oso modu adierazkorrean azaldu du Elixabetek korapiloa: “Zergatik egin behar ditu Osakidetzak intseminazioak eta in vitroak, baina ez subrogazioa ezta ropa metodoa ere? Gradazio baten aurrean gaude, eta subjektiboa da”. Bere ustez, arantzatsua da kontua, laguntza bidezko ugalketa eskubide gisa onartzen ez badugu, Osakidetzako antzutasun unitate osoa zalantzan jarri beharko dugulako. Silvia Nanclaresek Quién quiere ser madre eleberrian jorratzen du guraso izateko adinaren atzerapena, bere esperientzian oinarrituta. Idazle honen tesia da antzutasuna gure gizarteko patologia soziala bihurtu dela, eta Estatua dela horren arduraduna: lan prekaritatea zein poluzioa edota agrotoxikoak sustatu dituen aldetik.

      Gauzak horrela, euskal familiak ordezkapen bidezko ernalketa prozesuak gauzatzera atzerrira jotzeari turismo erreproduktibo deitzen diote batzuek, eta erbesteratze erreproduktibo besteek. Orduan, zentzua izan dezake haurdunaldi subrogatua lurralderatzeak, alegia, km-0 ugalketa defendatzeak? Bai eta ez.

      Gure hiru elkarrizketatuak agertu dira burujabetzaren alde. Amaiaren ustez, distopikoa da obuluak eta esperma jasotzea herrialde batean, enbrioiak izoztuta eramatea planetaren beste puntara, utero batek (gizaki batena zein artifiziala) ernaldu dezan, sortutako umeak bueltako bidaia egiteko: “Tokiko eta errotutako elikadura-sistemen aldeko apustua egiten dugun bezala, begirada horren aldeko apustua egin behar dugu ugalketa eta hazkuntza pentsatzeko orduan”.

      Elixabeteren ustez, marko globalizatu horren beste ondorio surrealista bat dira intentziozko familiek hartu beharreko erabakiak: “Batzuek nahiago dute aebetako gestante bat, harremanak horizontalak izateko; beste batzuek Indiako emakume bati ordaindu diote, bere bizitza aurrera ateratzen laguntzeko”. Antropologoak onartzen du ez dela kapaz konponbide globalak pentsatzeko haurdunaldi subrogatua bezalako fenomeno transnazional konplexu batentzat. Baina gogoratu du orokortutako arazoa dela: “Bakeroak daramatzagu, eta horretarako Bangladesheko emakumeek haien birikak izorratu dituzte. Ukrainako gerrak areagotu egiten du Afrikan gosea, garia garestitu delako”.

      Julek ere modu zabal batean egin du produkzio kate globalen kontra: “Izan obuluak, umeak edo giza esklaboak, arazoa kapitalismoaren logika da, eta logika hori beti dela sexuatua eta koloniala “. Horrenbestez, “bizitza modu desmerkantilizatuan, desgenerizatuan eta lurraldetuan” produzitzea aldarrikatu du, baina baita ugalketa-eredua eta gurasotasun-desioa errotik iraultzea ere: “Komunitateak gai izan behar du bizitzak dituen beharrak sortzeko. Baina zeintzuk dira behar horiek? Hor dago eztabaida. Niretzat, umeak izatea ez da behar bat. Lehentasunak gatazkaren bidez erabakitzen dira, aldatuz doaz etapa historiko eta politikoen arabera”. Bere ustez, diskurtso natalista deseraikitzeaz gain, beharrezkoa da ugalketa askatzea bikotearen zein familiaren egitura emozionaletatik.

      Lafuentek luze jorratu du krisi erreproduktiboaren afera bere saiakeran: bere aburuz, ugalketaren molde tradizionala arrakalatu den honetan, erantzun indibidualizatu eta asimetrikoak dira nagusi, eta ez bizitzaren kontrako erasoa konpontzea. Aldi berean, adierazi du krisi horrek baduela potentzia etorkizunera begira hurrengo hausnarketa kolektiboa mahaigaineratzeko: zer ugalketa eredu nahi dugu?

 

 

UGALKETA EREDU PUBLIKO KOMUNITARIOA?

 

      Aipatu dugu garapen bioteknologikoen testuinguruan esku-hartze politikorako gaitasun mugatua duela gure jendarteak. Legegintzaren kapituluan aztertuko ditugu irtenbide juridiko eta politiko desberdinen korapiloak. Julek argi dauka errealitate bat legez kanpo uzteak ez duela ezer konpontzen, eta legalizatu vs abolitu dikotomiatik ateratzea aldarrikatzen du: “Gakoa da egitura politiko-juridiko berriak sortzea dikotomia horiek neutralizatzeko, eta urgentziazkoa, berriz, politika publiko desmerkantilizatzaileak sustatzea sektore diferenteetako emakumeen egoera hobetzeko. Horrek izan behar du helburua. Beste guztia morala da”. Politologoaren ustez, egungo egoeraren arazo bat da “gure emakumeekin onartezina iruditzen zaigun hori atzerriko emakumeekin egitea” sustatzen dela.

      Haurdunaldi subrogatua praktika transnazional globalizatua izanda, nazioarteko adostasunean oinarritu beharko litzateke debekua benetan eragingarria izateko. Politologoak ez du itxaropenik bide horretan. Alde batetik, nazioarteko erakundeek ez dutelako botererik estatuak kontrolatzeko ezta neoliberalismoaren egiturazko eraldaketarik sustatzeko ere. Bestetik, Amerikako Estatu Batuak direlako Nazio Batuetan pisu handiena duen herrialdea, eta hura da haurdunaldi subrogatu komertzialaren meka.

      Zein da orduan irtenbidea? “Gerra kulturala egitea behintzat badugu, diskurtsoak aldatzen joatea”, azpimarratu du Julek. Baina ez du soilik haurdunaldi subrogatuaren industria gogoan: “Eskandalagarriak iruditu beharko litzaizkiguke beste hainbat gauza: atzerritartasun legea; familia nuklearrean ematen diren indarkeriak; emakumeek egiten duten eta gizonek egiten ez duten doako zaintza lana…”.

      Eredu altruistaren eta kudeaketa publikoaren alde egin zuen 2017an EH Bilduk, eta halako sistema legeztatzeko proiektuak abian daude Europako herrialde batzuetan. Oso eszeptiko agertu da Amaia: “Antzua iruditzen zait eredu altruista bat arautzea esparru neoliberal batean. Gainera, haurdunaren biziraupena ordaindu behar da. Hortaz, doakotasun faltsua da; debaldeko ekarpena baino, txarto ordaindutakoa da”.

      Erresuma Batuan, Estatuak kontrolatzen du prozesua, eta, agentzia komertzialen ordez, Gobernuz Kanpoko Erakundeak dira familien eta gestanteen arteko bitartekariak. Aukera horrek ez du Amaia konbentzitzen: “Ekimen pribatuaren eta ekimen publikoaren arteko bereizketa hori faltsua da, estatuak erabat korporatibizatuta dauden une honetan”. Tranpa bat ikusten du hor: publikotasunaren defentsak onargarria egingo duelako praktika, baina ugalkortasunaren industria indartuko da. “Hirugarren sektoreak bitartekari-lana egin dezake, ustez guztion ongiaren defentsaren logikapean. Baina jakin badakigu gatazkatsua dela Gurutze Gorriak kudeatzea odol-emateak. Nik ez nuke gkeen mundua indartuko”.

      Gogora dezagun berriro ere zein den gure inguruko errealitatea. Eguzki eta hondartza turismoaren helmuga den Mediterraneoko kostaldea bihurtu da turismo erreproduktiboaren epizentroa: IVI (Instituto Valenciano de Infertilidad) da munduko ugalkortasunaren transnazionalik handiena, Estatu Batuetako talde batekin batu ondoren. Ildo beretik, IGin Bilboko klinikak ondoko deia egiten du bere webgunean: “Zergatik ez aprobetxatu zure bisita gure paraje ikusgarriak bisitatzeko?”. Guggenheim, Michelin izardun jatetxeak, Arabar Errioxako ardoak, Bizkaiko Zubia eta Urdaibai gomendatzen ditu. Lafuente Funesek azaldu du Espainiako Estatuak haurdunaldi subrogatua legeztatuko balu, Europako gunerik erakargarriena bihurtuko litzatekeela: potentzia turistikoa izateaz gain, berme etiko aldetik ospe ona duelako.

      Julia Bacardit kazetariak beste datu hau eman du El precio de ser madre liburuan: Espainiako Estatuan ugalketan laguntzeko medikuntzaren % 81 pribatua da. Horrez gain, azaldu du ospitale publikoek klinika pribatuei erosten dizkietela gametoak eta, donazioengatik emandako indemnizazioek zerga-salbuespenak dituztela kontuan izanda, jarduera horrek ez duela Ogasuna indartzen. Bacarditek eta Lafuentek bat egin dute gametoen banku publikoen defentsan, diru publikoa sektore pribatura ez bideratzeko. Aitzitik, Osakidetzako obuluen programa da Estatuko saiakera bakarra, eta pisu oso murritza dauka, emakume gehienentzat kalte-ordaina delako gametoak emateko pizgarria.

      Organoen donazioa jartzen da maiz eredu moduan, baina erreferentea izan daiteke Estatuak kudeatutako haurdunaldi subrogatu baten alde egiteko? Ez dator bat Amaia. “Ezinbestekoa da bizitzak salbatzeko, eta organoen merkaturatzearen aurkako adostasun soziala daukagu. Aldiz, haurdunaldi subrogatua onuragarria al da jendartearentzat? Bada, ezetz esango nuke, gurasotasuna jabetza pribatu gisa ulertzea sendotzen duelako, familia nuklear heteropatriarkalaren esparruan, eta beste eredu batzuk inhibitzen dituelako”.

      Juleren ustez ere “jabetza pribatuan dago arazoa”. Hortaz, uste du eskandalua ez lukeela izan behar umeen merkantilizazioa praktika zehatz honetan, baizik eta guztietan, umeen gaineko pentsaera hori orokortuta baitago jabetza pribatuan eta emakumeen eta lurraren desjabetzean oinarritutako sistema kapitalistan. Gogora ekarri du ezkontza bera dela instituzio patriarkal-kapitalista bat, gizonen pribilegioak betikotzeko asmatu zena, eta horrek ez du eskandalurik sortzen.

      Izan ere, gaur egun naturaltzat jotzen dugun eredua asmakizun modernoa da, Ilustraziokoa hain zuzen ere. Elixabetek azaldu du xviii. mendetik aurrera sendotu zela ama biologiko eta sozialaren molde itxia Mendebaldean. Antropologoaren tesia da haurdunaldi subrogatua legeztatzeak lagundu lezakeela eredu zurrun hori apurtzen, gurasotasun eta amatasun kontzeptuak eraldatuko lituzkeelako. Hots, erditzen den pertsona ama dela agintzen duen kontzeptu juridikoarekin apurtzeak eskema hori arrakalatuko luke.

      Dena den, onartu du lagun eta senideen arteko akordio altruistak onartzen dituzten herrialdeetan (Uruguaiko kasua ezagutzen du) aukera horrek ez duela arrakastarik izan, “eredu komertziala koherenteagoa delako gurasotasun kontzeptu hegemonikoarekin”. Zentzu horretan, onartu du guraso heterosexual gehienen jarrera ez dela apurtzailea eta ironizatu du atzerriko gestanteei zuzendutako hitz goxoei buruz: “Grazia egiten dit intentziozko familiek esaten dutenean harremana mantentzen dutela Estatu Batuetako gestantearekin. Prest daude horretarako, baina ez bizilagunekin hazkuntza proiektuak abian jartzeko!”.

      Ondorioz, antropologoak ez du baztertzen ezezagunen arteko akordio ekonomikoak onartzea, baina arbuiatzen du negozio industrial deshumanizatua bihurtu izana, Indian gertatu zen bezala: “Gizakien ezaugarri bat da komertzioa, eta posible da harreman sozialak zaintzea elkartruke ekonomikoa dagoenean. Azokara goazenean tomateak erostera, dendariari galdetzen diogu zelan dagoen bere familia. Kezkatzen nauena da tabako-makinen antzeko kultura sustatzea, gurasotasuna eta umeak tartean daudenean: ‘Su bebé, gracias’. Egon behar du beste modu bat”.

      Eta badago. Elixabete eta Amaia bat datoz apustu nagusian: bi guraso baino gehiagoko familia-ereduen onarpen juridiko-administratiboaren alde borrokatzea, baita ahaidetasun aukerak zabalduko dituzten lotura-sareen (binkulugramen) alde ere. Ekonomialariaren ustez, bide horren helburua ez litzateke haurdunaldi subrogatuari esparru juridiko alternatibo bat ematea, ezpada gainditzea: “Zuretzat ernaltzeko prest dagoen emakume bat bilatu ordez, bestelako hazkuntza proiektuak abian jartzea”.

      Harago jo du Julek: hazkuntza erabat askatzea gurasotasun biologikotik eta familiatik. Jakin aldizkarian proposatu zuen utopia laburbildu du: “Ezingo gara etxe berean bizi larrua jotzen dugunekin ezta seme-alaba biologikoak ditugunekin ere, txandaka ez bada. Antolaketa komunitarioa izango da: ‘gurasoak’ umeak hamabost urte arte eta txandaka zaintzen dituzten horiek guztiak izango lirateke. Estatuak baliabideak jarriko ditu zaintza duina eta derrigorrezkoa izateko”. Hotza dirudi? Tira, politologoak erantzun du eraikuntza sozial eta historikoa dela familia hetero-nuklearretan bizitzeko desira. Estatuek bideratu baldin bagaituzte ezkontzekin fantaseatzera, zergatik ez egin berdin eredu komunitarioekin?

      Mundu berriak asmatu ordez, ugalketaren kolektibizazio esperientzia andana eman dira munduan, garai eta lurralde diferenteetan. Pare bat adibide ekarri ditu Elixabetek: “Masai herrian, emakumeek erabaki dezakete ume bat ematea ahizpa edo lagun bati; opari bezala, baliabide bezala, ama ez denak posizio eskasa duelako. Claudia Fonseca antropologoak esaten du Brasilen ohikoa dela pertsona batek lau edo bost ama izatea. Gurean ere ohikoa zen jendeak ume bat baserrira bidaltzea senide batekin; adopzio prozesu informalak ziren”. Oraindik ere ematen dira, “gure” horretan kultura aniztasuna onartzen badugu behintzat, hurrengo kapituluan ikusiko dugunez.