Pio Baroja

Altzate'ko Jaun

Agirre'tar Maria Dolores

eta

Yurramendi'tar Felipe'k

euskaratua

1.979'ko abenduaren 21'an eta Antzoki zarrean,
Donostia'ko Udal-etxeko antzeslari taldeak leen aldiz antzestua

BANAKETA

azaldu ala

Altzate'ko Jaun

TALDEA: Egunsentia asi zaigu irriparrez zerugoian.

          Errian ez da, ezeren zantzurik.

          Zein dek akerrak tiraka gurdi gaiñean daramaten gizona? Betoker, bizar gorri, anker ori? Zer dala ta buruan pertza?

          Gizona ote, ala jainkoren bat?

          Thor berbera, Urtzi Thor. Lurraren seme eta jainkorik indartsuena diagu.

          Altzate baserriaren aurrez-aurre gelditu eta agur illuna zeriok.. Entzun... entzun...

URTZI: Agur, adio betiko itxas egaleko Pirine mendiak. Mendi Mun eta argitsuok. ibar ezko ta epelok.

          Irriparre goxoko errixka kantariok.

          Agur, euskaldun zarrok, arranditsu, jostalari, sudur kakodunok.

          Agur neska gazte alai ta dantzariok.

          Banoakizue berriro, basamortu izoztuetara. Agur bai.. agur...

Altzate'ko baserrian

JAUN: Ea, mutillak! Edan lasai ta egin dantzan. Gure bizialdia laburra duk, eta ez gaituk betirako gazte. Ona emen ni, zuen nagusi eta ala ere, zuetako bat. Poz artzen diat, zuek orrela ikustean, orren alai ta pozik. Gu xaloak eta ez jakiñak izango gaituk, baiña biotz aundikoak. Utikan zekenak eta azal utsak! Gu, aundi, leial eta sendo zale gaituk. Gudatean auzokoekin, alkarrekin, ibilli giñukan eta pakealdian, idi berberarekin lurrak landu. Ea, mutillak! Edan lasai eta egin dantzan, gure bizialdia laburra duk, eta ez gaituk betirako gazte.

                    Baratzako pikuak iru txorten ditu.

                    Neska mutil-zaliak ankak arin ditu,

                    Ankak ariñak eta burua ariñago,

                    dantzan obeto daki, artajorran baiño.

                    Ai ene, nik ere nai nuke!

                    Ai ene, zuk nai bazenuke!

JAUN: Gu altzatearrok, onelaxe gaituk: erdi bertsolari erdi tripazai eta ameslari. Bete ditzagun berriro ontziak eta ustu ondarrik utzi gabe. Ea, mutillak! Edan lasai eta egin dantzan, gure bizialdia laburra duk, eta ez gaituk betirako gazte. Ortantxe zijoakiguk gure bizia. Eriotza sobra etorriko zaiguk, burrukan ibilli edo pakian egon. Guk beti ere kementsu artuko diagu. Emen pozari eramango dionik etziok. Gazte zerate eta alaitu, jolastu, egin parre. Ea mutillak! Edan lasai eta egin dantzan. Gure bizialdia laburra duk, eta ez gaituk betirako gazte.

Dantza saioa

          Begira aiek neska gazte oiei; oiñak aidean zebilzkitek. Oien belaun gozoa pozik artuko nikek. Gaztetasuna! Zer ote gazte izatea? Ederra benetan.

ARBELAIZ: Azkartxo uzten gaitula ezik.

JAUN: Panpoxa, nexka pertxenta eder ori ikusten diatan aldiero, bizkarrean ditudan urteak astun egiten zaizkidak.

ARBELAIZ: Nor diagu dalako Panpoxa ori?

JAUN: Balezta'ren alaba.

ARBELAIZ: A! Bai, bai...

JAUN: Orain ere, jauntxo aundiki batzuk beregan duten eskubideak, irrikitzen jartzen natxiak.

ARBEL: Zer eskubide gero? Emakumeaz gau baterako baliatzeak?

JAUN: Orixe! Urde likitx alenak! Egia esan, neska pertxenta oiek aurrean ditudanean, neuk ere jauntxo oietakoa izan nai nikek. Ez al dek uste, nik oraindik ere buru jasota feudalkeri oiek indarberritu ditzakedanik?

ARBEL: Ba! Jauntxo izan gabe ere, badakik ik inguru auetako txori-beleen berri...

JAUN: Baietz uste?

ARBEL: Noski! Ezagutzen dizkiat nik, ik bezelakoxe begiak dituzten mutikoak bizi diran baserriak.

JAUN: Ortara bagoaz, nik ere ezaguten diat Arbelaiz jatorriari iraun aziko dion bateon bat, eta ez dek ire etxekoa.

ARBEL: Gezur beltza ori... Nik, apaiz gizajo onek!

JAUN: Zomorroa alena ez besterena! Ire zereko zerak ezagunak ez bagenitu bezela.

ARBEL: Gaztetako nabarmenkeriak. Orain konturatzen nauk, zartutakoan...

JAUN: Zenbait gazte bezin sasoiko ez ote natxiok ni gero...

ARBEL: Begiraiok! Berrogei urte aspalditxo bete itukan...

JAUN: Bai, baiña. Larrun mendi aizeak gordin iraunazten ez baziotek bada bati, ta zera gaiñera, gure gazte denborako neskak oraingoak baño irtengoak itukan, marimoldari ederrak berak.

ARBEL: Oraingo auek obeak dituk.

JAUN: Gure aitona zanari polita entzuna natxiok bein baño geiagotan. Aren aitonaren garaian, seme-alabak amarenak jotzen zirala, aitarenak baiño geiago. Emaztea baserri aldean ibiltzen omen ukan, gizona berriz mendian, artzantzan, etxeko aterbera noizbeinka etorriaz.

ARBEL: Oraingo bizikera askoz obea.

JAUN: Bai; itzal aundiagokoa. Aien garaiko gizonezkoak nun nere gogo, an nere zanko ibiltzen itukan nonbait. Nai zutena egiteko eragozpen aundirik gabe...

ARBEL: Eta ik orixe nai!

JAUN: Jakiña!

ARBEL: Ba dek garaia, perrak kendu ta larrean astekoa. Leen ixtillu eta burrukarik asko egin izan dek Prantzi eta gaiñentzekotan; or ibillia aiz baztarrik baztar.

JAUN: Bai ta itxasoz ere, ibillia nauk.

ARBEL: Itxasoz ere bai?

JAUN: Bai motel; normanditarrekin Baiona'ko barraren puntan.

ARBEL: Ez intzan bada ibilliko itxas-lapur bildurgarriekin...

JAUN: Aizak! Gure garaian ez itukan ain gaizkilleak. Aiei zor ziet, irakurtzen eta latin apur bat ikasia.

ARBEL: Nork esan! Arrigarria! ire asiera, orratio, guziok gogoan diagu. I, motel, orduan ipurdantzari utsa intzan.

JAUN: Bukaeran, ordea, patxara gozoko nekazari biurtu nauk.

ARBELAIZ: Gerokoaren berri, nork zekik?

JAUN: Ez! ez! Ago lasai! Orain artekoan arroxko antzean jaulki dizkiat; ez dituk danak sinistekoak.

ARBELAIZ: Jaiotzatik nork bere joera eta auntza larrera.

JAUN: Erabakia diat, aurrerantzean ez gogorkeriari, ez maitakeriari lekurik ez ematea. Ez, ez! Nigatik bukatu dituk kezka ta naigabeak. Nere egitekoa jarrai aurrera betiko uztarpean, nere atso zar Usoa'kin; abereak zaindu, lurrak landu, ta kito!

LIZARDI: Aizan! ni beti ire atzetik. Alako batean, ire begiko ba niñuken. Zergatik ez naun beingoz onartzen?

PANPOXA: Nik? Ja, ja, ja...

LIZARDI: Beste kutunen bat izaki?

PANPOXA: Besteren bat ote diatan?... Ez, mutil, ez! Ja, ja, ja...

LIZARDI: Algara eta dantza egiteko guziak zaizkin on.

PANPOXA: Jakiña, ba...; eta zergatik ez? Ja, ja, ja...

ARGIA: Amari esan bear diok, andregaia ba dekala.

EZPON: Bai, bai! Esango zionat!

ARGIA: Baña noiz?

EZPON: Ba.. egokitzen danean.

ARGIA: Beti lelo berarekin atorkit: esango zionat, esango zionat. Ez nauk maite; bazekiat! azpikeriz abil. Neska guztiak zaizkik atsegin. Beltxa'ri ere ez diok begirik kentzen.

BASURDI: Gero ukullura joateko asmorik bai?

ILLOPA: Ez...

BASURDI: Zergatik ez? Bestetan joaten aiz bada!

ILLOPA: Orain ere bai pozik, zerbait eman ezkero!

OLAZABAL: Arzan, artu bai, patar tantta bat! On egingo din barrua ortan; xuxpertu egingo au.

ZARRATEA: Oitura ba diñat, aizan, kopa bat edo beste artzeko, ortik aurrera, kontuz! Griña ere baukene...

OLAZABAL: Zaartuta orrentxen laguntzarik ere ez badegu ba.. Orrenbeste euri ta euriondo busti, burutu bear eta...

ZARRATEA: Batek izan ditun naigabeak gaiñera.

OLAZABAL: Pixkatek on egingo din. Ez berogarri makala, barru eroria alaitzeko.

ZARRATEA: Eta biotz-illa xuxpertzeko. Izan ere, ikusi ditugunak ikusi, bizimodua gora ta gora, dirua ezertarako ez...

OLAZABAL: Beldurgarria benetan! Zer ikusteko ote gaude oraindik? Begiraien neska oiei! Ikusi al ditun? Lotsagalduak alenak! Gure gazte denboran ez giñunan gu orrelakotxeak beintzat!

ZARRATEA: Ez orixe! Zentzun aundiagokoak, noski.

OLAZABAL: Mutil gazteak, berriz, banen banekoak; bapoak ditun losintxa jarioak.

ZARRATEA: Nik ez zekiñat nolatan dabiltzan neska sastar auen atzetik. Eta... politak balira, utsa.

OLAZABAL: Politat oiek? Toki onean. Panpoxa ori ere, zer ba?

ZARRATEA: Eta Argia? Arta-bizarra diruditen txima zar biekin!

OLAZABAL: Eta, Beltxa? Zuri-gorria balitz, or nunbait. Itxusi ori!

ZARRATEA: Gure garaiko mutillak, ez ziñenan orlako neskantxengana joko! Oraingo auek, zerk itxutzen ote ditu?

FRIXU BAITA: Oiek? Neska ederrak, motel! Onen onenean zeudek, adixkidea!

LEKU EDER: Gure garaikoak baiño ederragoak, pertxentagoak.

FRIXU BAITA: Egia diok, motel! Mutil gazteak, ordea, ez dituk gure garaikoen maillara iristen. Gu, motel, oien aldean askozaz leialagoak eta limurtzailleagoak giñukan! Auek, zearoko zabarrak dituk.

LEKU EDER: Goi arro astaputz zozoak! Neska txolin oiek, alaz ere, oientxen atzetik. Gezurra zirudik!

FRIXU BAITA: Alaxe dek, gezurra zirudik.

LEKU EDER: Munduaren aldaketa. Onela bagoaz...

OLAZABAL: Beste txurrut bat artuko al diñagu?

ZARRATEA: Tira bada. Pitin bat, ezpaiñetara eraman bakarrik.

OLAZABAL: Ez adi bildurtu! Orrenbeste euri ta euriondo busti, burutu bear eta...

ZARRA: Eta batek izan ditun naigabe ta etsipenak...

USOA: Ba al zatozkit, Jaun?

JAUN: Banoakizu... Zer dezu deika?

USOA: Easo'ra joan bearko ote zenuken nion, nere kolkorako.

JAUN: Zertara?

USOA: Ederra, gure alabaren berririk ez degu joan dan aspaldi ontan. Txanpon batzuk ere ba dituzu jasotzeko Easo'n eta baztarrak ikusi ta...

JAUN: Baztarrik asko ba da bertan ere, iñora joaten asi gabe.

USOA: Bai, baña joan bearra daukazu.

JAUN: Egia esan, naiago nuke bertan geratu.

USOA: Ez ote zera alpertzen ari?

JAUN: Alpertzen ez; zaartzen ari gera.

USOA: Zaartzen? Zuk ez dirudizu, ba! Oraingo ontan joango al zera beintzat...

JAUN: Tira, bada! Arbelaiz'i esango diogu. Txorien egaketan igarriko bait du, irtetzeak on egingo didan ala ez.

USOA: Egiña du; igarri dio.

JAUN: Ta... baiezkoa al da?

USOA: Bai! Ta bera izango dezu bide lagun. Basurdi ere zuekin izango dezute.

JAUN: Basurdi gurekin dijoala? Ez dit batere onik egiten orretxek! Asto galanta ori! Zerbaitetarako gauza balitz...

USOA: Beste morroia tolarerako bear dugu.

JAUN: Tira, ba! Ondo da! Nere artean geien da geio ez nuala nerekin eramango, desapio egiten nuan baiño...

USOA: Ederra! Gure alabarentzat, saskian zertxobait jarriko dizut; utsa! Ezer aundirik ez!

JAUN: Arbelaiz ta Basurdi dijoazelarik, ni zertarako?

USOA: Zu zertarako? Oraingo ontan nai nuke ba nik, zu joatea... Orra egia! Ederrak, senargaia egiña izan bear digu ta agi danean, erdalduna bera, ta katolikoa. Ezagutu egin bear zenuke.

JAUN: Ondo da! Ezagutuko det ba! Ez al lizuke zuri onik egingo gure alaba arrotzakin ezkontzeak?

USOA: Neri baterez! Nik naiago nuke gureetako batekin ezkonduko balitz.

JAUN: Jakiña!

USOA: Balezta'ko Panpoxa era ba dijoa.

JAUN: Panpoxa dijoala?

USOA: Bai. Easo'ra omen dijoa. Andik Sara'ko bidea artzeko asmotan.

JAUN: Sara'n bizi nai al du Panpoxa'k?

USOA: Bai nunbait!

JAUN: Zer arraio egin bear ote du orrek Sara'n?

USOA: Ezkondu agi danean.

JAUN: Orren exkax al gabiltza, bertako mutilletan bat ez aukeratzeko?

USOA: Itxurak ala dira.

JAUN: Ta nik, noiz arte egon bear det Easo orretan?

USOA: Nai dezun arte! Aste bete edo bi.

JAUN: Ondo da! Ezin esango dezu orraatik zure esanetara ez nabillenik. Ez al dezu beste esatekoren bat?

USOA: Ba dakizu! Ardo ta patarrik ez edateko! Kalte egiten dizue ta.

JAUN: Ez det artuko.

USOA: Orrela bada, pardela egitera noakizu. Biar goizean erten nai al dezu? Arbelaiz eta Panpoxa jakiñen gaiñean jarriko ditugu, eta zuk Basurdi'ri esan.

JAUN: Ongi da! Auxe ezurretaraiñoko izua! Atarramentu onik ez ote detan izango! Bai! Orrelakoxe irudi txarrak jota naukazue. Bear ba da, orixe! Irudi utsa! Panpoxa ba dijoa eta nik lagun egin bear. Edozeiñik lagun egingo lioke ba, pozik asko! Ala ere, nik ezin uxa, irudipen illun au.

TALDEA: Alperrik zabiltza Jaun! Ez daukazu alabearrari gogor egiterik; gertatzen dan guztia, gerta bearra dalako. Antziña antziñatik, liburu zarren batean ala idatzirik dagolako; zuen egintzak ezin bestekoak dira; ala ere, eguzkipean dan guztia bezin bearrezkoak dituzu.

JAUN: Tira! Jeiki, Basurdi kankaillu ori! Esna adi!

BASURDI: Orain ere ba zetorkit adarra jotzera! Au dek gizona!

JAUN: Edan azi al diek zaldieri?

BASURDI: Ez!

JAUN: Zeren zai ago ba, ergel ori?

BASURDI: Nazkagarria benetan, morroi izan bear au. Bidegabeko ta gorrotagarri! Au nai duala ta ura nai duala; beti nagusiaren kutixi xixtriñen zintzilik. Zein liteken aberats! Ez nikek kolperik emango; dena nere morroien bizkar...

USOA: Esan bezela, pardela ta, ongi jarri al dituzu?

JAUN: Bai, emakumea! Basurdi! Nun dituk nere tresnak?

BASURDI: Ona emen ezpata ta azkonak. Nik neuk, ezer eman bearrik bai?

JAUN: Ik... eramazak adarra!

BASURDI: Zer? Eta adarra! Gizon au, beti neri deztañaka. Ezpata eramango det!

JAUN: Ez, ez, ez! Ik egingo dezaidakekan laguntzagatik. Bildotx eta irurok giñuazela ta Sunbilla'ko bidean, Zabaletako'ek eraso zigutenean, igesi joan intzan. Ire laguntza ta zakurraren...

BASURDI: Noski! zer ba? Nere lagunari egin ziotena egiten utzi? Jo ta bertan garbitu!

JAUN: Zergatik ez, ba?

BASURDI: Ori zuk usteko dezu; ez nik. Ni ez nauzu ixkanbilla zale. Ni pakean utzi, nik besteak uzten ditudan bezelaxe.

JAUN: Ire izena ta izana, ez zetozkit bat. Basurdea ez; urdea galanta i.

BASURDI: Naiago det ba nik, gizakia illa baiño, urdea bizirik; ez det uste denak beste orrenbeste esango lutekenik.

JAUN: Zein dituk, ba, beste iritzikoak?

BASURDI: Il diranak, gizona!...

JAUN: Ago ixilik, zakar ori! Ostikoka botako iñukek emendik! Erekoi bezin astakirtena eta esker gaiztoko bezin erekoia!

BASURDI: Nun ote ditugu ba, izaki argi, esker oneko ta eskuzabal oiek? Pozik ezagutuko nituke!

JAUN: Tira! tira! Naikoa diagu! Ar zak adarra, ta kito.

BASURDI: Aizu! Ez al dezu beste iñor, ni baño egokiagorik, adarra eramateko?

JAUN: Ik eraman bearko dek, ba, lentxio edo geroxio!

BASURDI: Edo ez...

JAUN: Oa, Panpoxaren billa! Gurekin zetorrek eta...

BASURDI: Gurekin al dijoa ba, neska ori?

JAUN: Bai! Eta kontuz, ire itz sastar oietakoren bat bota!

BASURDI: Ba.. ez da neska ori asko malmetituko; ez da atzera egingo ere, itz sastar bat edo beste entzunagatik.

JAUN: Oitua badago, ez badago, aren aurrean beintzat, kontuz! Lizunkeri gutxi!

BASURDI: Nik ez det orrelako oiturarik.

JAUN: Izan ere i, akatsik gabeko jauntxo aundikietakoa izaki...

BASURDI: Ba dakit ezetz! Eta gero... zer?

JAUN: Arbelaiz'ekin Erriko etxean biltzekoak gaituk. Eup! eup! Panpoxa! Panpoxa!

PANPOXA: Ba noa, ba noa, gizona! Egonarri gaiztokoa! Egunon deizula, Jaun!

JAUN: Baitazuri ere, Panpoxa! Egunsentiko intza! Ori da sasoia!

BASURDI: Pasia ez ba dauka...

PANPOXA: Bejondeizula, Jaun! Alkarrekin joan bear al degu? Ja, ja, ja...

JAUN: Noski!

PANPOXA: Ez naiz iñoiz orrela ibilli.

JAUN: Neuk lagun egingo dizut.

BASURDI: Gure nagusi onek, orain ere, gerri aldean eskuak.

JAUN: Basurdi!

BASURDI: Zer degu?

JAUN: Ara! Ba zetorrek Arbelaiz!

ARBELAIZ: Egia esan, motel, gure oiturak ezezik, euskal izaera bera ere, bazijoakiguk pikotara. Kristau erlijioa, bazter guzietan zabaltzen ari zaiguk. Bera'n eliza berria jasotzen ari omen dituk.

JAUN: Egi biribilla diok, Arbelaiz. Gure aurrekoengandik ditugun oitura beneragarriak kendu ta, oien ordez, erlijio berri bat, judutar siniskeriak, eztarriko zulotik sartu nai guri. Aurka izango naute ba, ta ez diat onik izango, nezaken guzia egin gabe, azko ez ba da ere.

ARBELAIZ: Asko ezik, Altzate'ko jaun eta jabe izanik!

JAUN: Ba, utsa! Eun etxe eta borda bat edo beste.

ARBELAIZ: Eta ik aundiki artean ditukan adiskideak, zer? Emengo Ganboa'tarrak dirala ta beste aldeko Urtubiarrak eta al dakit nik, zenbat eta zenbat.

JAUN: Guziak banan banan, kristau biurtzen ari dituk.

ARBELAIZ: Ezin ukatu! Bizkorrak izan oiek! Guztia bereganatu ta gero, entzute aundiago oien elizak; orko komentuak, oien urrezko aldare ta jazkiak! Guk, berriz, Urtzi'ren esanetara zintzo jokatzen jarraitzen degunok, migurizko buruntza eta kapusai bana. Besterik gabe, etsi egin bear.

JAUN: Ik zer uste dek, Arbelaiz? Gure jainkoek, lengo indarrik ez dutela?

ARBELAIZ: Onenean... nekatu. Baiña oraindik ere berpizte giartsua ezagutuko duelakoan natxiok.

JAUN: Ia illik ditugun...

ARBELAIZ: Gure Urtzi, Leheren eta gaiñentzekoak, ba ditek oraindik zer egiñik. Ilko dituk, bai, baiña ez dagoneko. Oraindik ere gure jainkoek lan ederra ari ditek, motel. Nai deguna eskuratzen zigutek; ori eorri ikusita ago.

JAUN: Ori orrela dek.

ARBELAIZ: Kristauak, berriz, or ari dituk, ater-unerik gabe, erregutu ta erregutu, zer dioten ez dakitela, zorioneko latin izkuntza arrotz orretan. Azkenean, zer da? Utsa!

JAUN: Gezurretan, gu bakarrik; ala ere, egi osoa oiek bere.

ARBELAIZ: Egia, egia ala omen.

JAUN: Siniskeri oiek nunbait, aparteko tirakalloa ta ardura.

ARBELAIZ: Ik ala uste?

JAUN: Noski! Nola, ba, zabaldu bestela, kristauak munduko lau egaletara?

ARBELAIZ: Bai! Kezkatzen asteko aña ere ba dek!

JAUN: Easo'ko kristauek, oraintxe emango ziue asiera Eguberri jaieri.

ARBELAIZ: Oiek baiño leenago, oleri-jaiak orraatik. Minerva jaiak, alegia!

BASURDI: Ori esan! Au dek mauka au! Zaragika ardoa, eztar zulotik bera erintxi barrean nauk.

ARBELAIZ: Kristauek ospa ditzatela beren gabon jaiak eta guk, aiekin batera, eguzkiaren sorrera. Elkarrekin, elkarren arteko liskar eta ezin eramanik gabe. Gu ez gaituk oiek bezain gerekoiak eta egosgogorrak.

PANPOXA: Jaun...

JAUN: Zer den, maite?

PANPOXA: Erlijio kontu zar oiek utzita, beste alaiago bati ezin eldu al diozute?

JAUN: Zertaz jardungo gaitun, ba?

PANPOXA: Zuen betiko lekoak aspertuta nauka oraintxe. Ez al dezute neska-mutil arteko konturik, edo barrua alaituko digun zerbait beintzat?

JAUN: Gu zaartu egin gaitun ortarako, neska. Ortxe daukan Basurdi, gazte askoa oraindik. Asta kirtena dala ezik.

PANPOXA: Basurdi! Ja, ja, ja! Parre egin arazten dit gogoratze utsak ere!

XAGIT:

                    Arre arre mandako

                    biar Iruña'rako

                    Andik zer ekarriko?

                    Zapata ta gerriko.

BASURDI: Zer ari aiz or, motel?

XAGIT: Kanta kantari ari nauk, pozaren pozez.

BASURDI: Eta buru ori nola dabilkik?

XAGIT: Ondo esan bearko! Iri aiña azi ez ba zait ere. Ja, ja, ja...

BASURDI: Arrapatzen ba aut! Onoko onekin, bizkarra berotuko diat!

JAUN: Et, et, et... geldi, motel! Geldirik! Biok ere baldar ederrak zuek, uztarri batean lotzeko.

XAGIT: Zu, etzera, ba, izango Altzate'ko jauna?

JAUN: Jakiña, ba! Ta i, zein aut?

XAGIT: Ez al nauzu ezagutzen?

JAUN: Ez, ba...

XAGIT: Eztaiak eta erriko jaiak dirala-ta, erriz-erri kantari dabiltzan oietakoa nauzu ni. Guztien iritziz, ero garbia, baiña nik ala ere, seguru eguneroko ogia.

JAUN: Bertsolaria, beraz?

XAGIT: Bertsolari edo kantari, bost ajola neri. Gizaxo bat nauzu. Baiña ori bai: nere buruari eder iritzia, «satispe-txo», alegia... Ez nabilkizu diruaren atzetik, dirua ezertarako ez da-ta; are gutxiago emakume atzetik; eta gogoa emango balit... gure erriko alkate izatea ere... Algara egingo luke jendeak; bai nik ere: parre galantak danen bizkar.

JAUN: Pilosopo baten aurrean natxiok ni.

XAGIT: Ori esan, baiña jende guziak erotzat nauka.

JAUN: Nora oa orain?

XAGIT: Easo'rako asmotan. Zuekin batera pozik joango nintzake.

JAUN: Ator, bada, gurekin.

XAGIT: Milla esker, nagusi. Emaztea al duzu ori?

JAUN: Ez; nerea zarragoa dek.

XAGIT: Bai, bai! Zurea da!

JAUN: Ez, ez dek! Baiña pozik trukatuko nikek.

PANPOXA: Ja, ja! Au da parreguria.

JAUN: Basurdi! Ator onera! Berriro ikusten ba aut, neskei zirrika ta gerritik eltzen, kaska-ezurra autsiko diat, trakets kankaillu ori!

BASURDI: Ez eltzeko? Ez d ira ba asarre izaten, nik eldutakoan...

JAUN: Ez dirala asarre izaten? Asta kirtena alena!

XAGIT: Asta kirtena alena ez besterena!

JAUN: I, Basurdi! Altzatze'ra bialduko aut; zarpeillegia aiz, Easo'n azaltzako-ta.

PANPOXA: Utziozu; neri par eragiten didate orren ateraldiek.

JAUN: Asko ikusia, asko ikasia, esan oi den gure artean; baiña ez zekiñat onekin orrelakorik gertatzen dan. Gero baiño gero, baldarrago ta gozakaitzago zion.

JAUN: Orixe bear genikan orain, orixe! Azkenean zuek ere kristau.

TXORI BURU: Bai, bataiatu gera beintzat.

JAUN: Gure arreba ere bai?

TXORI BURU: Baita.

JAUN: Eta Ederra, gure alaba?

TXORI BURU: Bai, bera ere, gaiñera, kristau beroenetakoa Easo'n.

JAUN: Ez zenuen, ba, artara beartuko gure Ederra...

TXORI BURU: Ez, ez; ori bere egitekoa izan da. Ez artara iñork bultza egin diolako. Mezetatik datorrenean, galde ezaiozu berari.

JAUN: Ongi jaioak gaude, beraz?

TXORI BURU: Erne ibilli, zu ere bereganatuko zaituzte.

JAUN: Ni? Ni ez beintzat! Tira, tira! Zer adierazi nai dik katoliko itzak?

TXORI BURU: Orokorra, mundu zear zabaldua.

JAUN: Ni ez nauk sekula orokorra izango, mundu osokoa. Ni Altzate'ko izatekoa izateakin, naiko diat.

TXORI BURU: Egiaz jazten zeratenean, zuek danok elizara. Or bizi zerate sasi-jainkoen aginduetara, siñiskeri ta griña gaiztoei erabat emanda.

JAUN: Zer siñiskeri ta zer griña gaizto gero! Altzate'n esan nai al diak?

TXORI BURU: Jainkoak dauzkazue eguzki, illargi, izarrak ere.

JAUN: Zergatik ez?

TXORI BURU: Or zabiltzate abere ta piztiak gurtzen.

JAUN: Ez da egia!

TXORI BURU: Akerra jainkotzat daukazue, ba...

JAUN: Ori motel, antziñako artzaiengandik datorkigun joera dek. Guk betidaniko akerra eta zuek oraintsuko bildotsa.

TXORI BURU: Dollorrak zuek, eta atzeratuak.

JAUN: Zuek, berriz, gure aldean azal utsak eta buru beroak.

TXORI BURU: Ixillik ez egotearren, onek esango litukenak...Orra or, Ederra, zure alaba. Elizatik dator, izenez aldatua; orain Maria duzu.

JAUN: Ator, ator, maite ori. Egia al den or dabillen kontu ori? Gure oiturak baztertu ta kristau egin aizenala?

EDERRA: Bai, aita, egia diozu. Bataiatu eta izenez Maria nauzu.

JAUN: Ire izena neretzat, betikoa izango den, ba: Ederra. Zer dala-ta zearo baztertu gure asaba zarren oiturak?

EDERRA: Aita! Oiek egia ezagutu arazi bait didate...

JAUN: Egia, egia! Tokian tokiko egia; erri bakoitzak, berea, alegia. Oien egia, arrotzen egia den, neska; ez betiko gure-gurea.

EDERRA: Biraorik ez, aita, egia ez zaizu ezaguna ta.

JAUN: Nik ez detala ezagutzen? Ez da txinatarrena ere, ez diñak ezagutzen; baiña gure Urtzi, Leheren eta gaiñontzeko euskaldun jainkoak, ez zieten zorrik beste oiei.

EDERRA: Ori sasi-jainko zalekeria dezu, aita. Kristauok Jainko bakarra degu; bakarra, betikoa eta guztiz altsua. Gaur emen izango degu aita Ibarbia eta artxek azalduko dizkitzu gure egiazko erlijioaren oiñarri ta izkutukiak, misterioak.

JAUN: Nola? Zuen erlijioak, izkutuko sinisbearrak ditula, misterioak? Egiak, misteriorik ez zualakoan netxengonan.

EDERRA: Jarriko zera, aita, jarriko zera. Argi izpiak joko zaitu; nik ortarakotxe otoitz egingo det.

JAUN: Ni orren esanetara jarri? Ez diot entzun ere egingo. Ez dedilla nere begien aurrean iñungo praillerik sermoian asi. Ematen diotan zartatekuak, aldi baterako goguak kenduko dizkio. Alaba onera ekarri erazi, ta au dek au atarramentua. Erlijioz aldatu, latiñari eldu ta euskera aaztu. Alabak ez ezik, aitak ere aurki, or ariko gera danok. Eta gu ere, menderatuko gaituzte apaiz komeriante oiek bere Jainko judutar eta guzti. Aurki, berriz, Altzate'n eliza eta elizan dorre ezkillak, lo gozoan gaudenok, kanpai otsez esna gaitezen, alajaiña. Finis Basconiae. Ona azkenean Jaun bera ere, latiña dariola. Au da buruzpidea!

(Andria dator)

          Andria maitia!

ANDRIA: Dei nazazu Ana. Bataiatu ezkero Ana nauzu-ta.

JAUN: Euskal izenei ere ez al diezue eutsi nai? Orixe bear giñean.. Eta nere alabaren egitekoaz, zer esaten dianan?

ANDRIA: Zer esango dizut? Ederki egin dula. Zuk beste orren-beste egin bear zenuke: bataiatu.

JAUN: Bataiatu! Zer dala-ta? Ez onako bi auek ikusi arte. Nere erlijioa gezur utsa dala, ta zuena egiegia.

ANDRIA: Argi asko daukazu, ba...

JAUN: Nik ez diñat orrela ikusten.

ANDRIA: Bataiua ar zazu, bai, ta orduan ikusiko dezu.

JAUN: Nik ez! Ik zer uste den? Gure Ederra'k ez dula ezkondu naiko, kristau batekin izan ezik?

ANDRIA: Ziur nago orretan. Ez da ori guztia. Erdaldun katokiko batekin, Anselmus'ekin artu emanetan asia izan bear du.

JAUN: Anselmus'ekin? Belarri motx iñozo orrekin?

ANDRIA: Ederra'ki amaika aldiz entzuna nago: Ezkontzekotan, Anselmus artu, edo bestela, moja sartu.

JAUN: Txantxetan ariko den. Nik arkituko zionat, Anselmus baiño senargai obea, interes askoren jabea, Anselmus'ekikoak bukatu eitzan bein betiko.

ANDRIA: Ezingo dezu.

JAUN: Ori.. geroak esango din.

TALDEA: Urtzi Thor, Thor, indartsu, betoker, bizar gorriduna. Larrun Mendira igoa degu eta lilluragarria andik dakusan ikuspegia. Inguruko lurralde malkar, mendi zorrotz, ibar ezko, muiño barrenetako zelai oparoak. Nora oa, Urtzi Thor? Zer dala-ta urrutiratzen aiz?

URTZI: Adio! Adio betiko itxas egaleko Pirine mendiak! Itxas egiko bortuak, mendi lagun eta argitsuak! Ibar ezko ta epelak, irri parre goxoak, errixka kantariak! Adio, euskaldun zaar arranditsu, jostalari, sudur kakodunok! Adio, neska gazte, alai eta dantzariak! Nere basamortu izoztuetara noakizue berriro. Adio, bai, adio...

TXIKI: Ta, nere berririk bai? Erdi azti erdi deabru oietakoa nauzue, Zugarramurdi'tik Easo'ra etorria, Altzate'ko Jaun, kristau eginda galdu ez dezagun. Ez nator bakarrik; ba dezute beste bat ere, Basurdi'ri begirik kentzen ez dion deabru zakarrondo gozakaitza. Ator, Martin! Ator, eta mintza adi.

MARTIN: Emen gaituzute Txiki ta biok, erromatarrak beretu nairik dabiltzan Easo ontari. Urte sasoi ontan guztiok jai egin nai. Kristauentzat Eguberri eta ez geranontzat negu-buru jaiak. Txiki ta biok, deabru geran ezkero, betiko euskaldunekin bat egiñik, oraingo kristau berri oiei gogor egitera gatoz. Pekaturako bidean, maldan bera amiltzera. Ez zaigu orren zail izango. Emen jaiak zaratatsuak bait dira eta jendea irten xamarra. Ez ditu zirri batek edo bestek asko izutuko. Orra, ba, adierazi, nor geran eta or dijoakizue nere abestia.

                    Martin Zikin

                    Erregeren sorgin

                    tipula eta gatz,

                    ipurdian atz.

Gizartean

SABIONDUS: Adiskideok! Emen ditugu bi kanpotar ospetsu. Altzate'ko Jaun eta Arbelaiz agurgarria. Pozaren pozez artzen ditugu etxekotzat gure gizartean.

JAUN: Au gizartea degu, beraz?

SABIONDUS: Bai, gizona! Bidasoa'ko txapelaundiak gaituzu!

JAUN: Baita, baita... izan ere...

SABIONDUS: Noski, Bidasoa'ko txapelaundiak gaituzu. Txapelak aundi, bañan biotzak aundiago. Gure artean ez dezu ezin eramanik, ez iñungo ixkanbillarik. Parre egiñaz bizi, ta algara beti nagusi. Orra, gure egiteko bakarra.

TXIKI: Ori dek itzegitea, adixkide! I etxerako! Ni utsaren urrengoa izan arren, irekin bat natxetorrek.

MAKROSOPHOS: Baita ni ere! Edan eta bizi, edanez biziari eutsi; ortantxe ziok dana.

JAUN: Nor diagu jaun au?

MARTIN: Makrosophos maixua. Ezitzaille ospetsua, Salamanka'n eta Paris'en eta al dakit nik nun barrena ibilliz, goi maillako doktor oietakoa egiña. Orrek latiñez, Ciceroni berari ere ez dio zorrik. Baiña bere buru-biotzean lenengo tokia, ardoak. Orren sudur gorriak ezagun du.

JAUN: Zer zakarki gure lagun artera? Zer derizkiotzu une ontako egoera larriari?

MAKROSOPHOS: Nere iritzia auxe: lenbailen bukatzea.

SABIONDUS: Ja, ja! Makrosophos onen ateraldi zorrotz eta garaian garaikoak.

TXIKI: Ta nola dijoa, ba?

SABIONDUS: Gozoa janaria.

TXIKI: Eta edaria?

MAKROSOPHOS: Are ta obia. (Danok abesten dute).

                    Ez da pilosoporik, ez teologorik

                    arduari neurria artuko dionik

                    gizon aundiak ere ikusi ditut nik,

                    bere moskorra ezin diximulaturik.

TXIKI: Adiskidea!

JAUN: Zer diagu?

TXIKI: Ona emen Pertxeta! Aingeruak bezin arin dantzan egiten dun jostuna.

JAUN: Polita benetan laguna.

TXIKI: Au, beraz, Zuburu'ko Kaxi. Deabrutxoa, gona ta guzi. Artu-emanetan asi.

ARBELAIZ: Pozak txoratzen gaiñera!

TXIKI: Oraingo au, Mikela arrai saltzaillea.

MAKROSOPHOS: Pulchra et satis pinguis, obeto esan, ederra ta guria, ikusi ba det ikusi, ezin saiestu begia.

SABIONDUS: Berriketak utzi ta guazen dantzara.

XAGIT: Txomin! Jo zak tronpeta; Pello! Nun dek konketa?

MAKROSOPHOS: Ni oraindik lanean ari nauk. Utzi nazazue gozopil eta edari auen artean. Au utzi ta ezin joango gaituk beintzat; ez, ez! non possumus.

BASURDI: Emendik aldegin guk? Ez al gatxeudek, ba, Easo'ko tabernarik onenean, tabernako txokorik goxoenean, eta onelako aukera aurrean? Aukera maukera, nik beintzat bertan goxo egingo diat.

SABIONDUS: Aizak, aizak! Sorites apaindutako silogismu orrek, neu ere etsi arazi natxiak.

BASURDI: Sorites al diok? Iñoiz ez diat entzun ere. Zer arraio esan nai dik orrek?

SABIONDUS: Ago pixkatean ago. Latiñez argituko diat.

BASURDI: Latiñez neri? Zeñi ta neri?

SABIONDUS: Bai, bai, Seneca berberaren latiñez. Qui prudens est, temperans est; qui temperans est, constans est; qui constans est, impertubatus est.

BASURDI: Amen.

MAKROSOPHOS: Itxoin, itxoin, oni azpia ikusi arte.

XAGIT: Aurki ikusiko zioagu, ba, ta kito.

MAKROSOPHOS: Orrenak egin dik; goazemak.

TALDEA:

                    Olentzero buru aundia

                    entendimentu gabia,

                    bart arratsian edan omen du

                    amar arruko zagia...

MAKROSOPHOS: Zer diagu Olentzerorekin esan naia?

SABIONDUS: Urte sasoi ontan euskaldunek antziña antziñatik dakarten oitura parreragillea dek.

MAKROSOPHOS: Beraz, beraz: baletxeikek.

SABIONDUS: Olentzero betidanik arlote, entendimentu gabia azaldu izan ditek; ikazkin antzera gaiñera. Eguzki ta Suaren gurgille bait zen eta Katoliko biurtu ditek.

JAUN: Goazen dantzara, Pertxeta! Gaurko ontan sasoiko arkitzen diñat nere burua.

TXIKI: Ori esan! Jaun'en atzetik danok!

XAGIT: Migel Agustin! Munduan gaizki bizi zirade bakarrik; oraindik etzaizu etorri ezkondutzeko gogorik; gizonak ez dik zartuta gero izaten sasoi oberik.

MAKROSOPHOS: Eupa, eupa! Gora txapelaundiak!

XAGIT: Gozo-gozoa zegok ardoa, danga-danga edateko; gure eztarriak legortu dira ta pixka bat bustitzeko; orregatikan bildurrik gabe edan, egarri kentzeko.

SABIONDUS: Bapo, bapo! Pausoa neurri jakiñean emateko, kantu egokia zirudik. Adiskidea! Ez jakiña izan arren, abesti politak dakizkik...

ARBELAIZ: Nik egia esan, ez zekiat ontan.

MARTIN: Motel, motel! Lotu akio ustar lagunari eta kito.

ARBELAIZ: Ez al dago beste eginbearrik?

MARTIN: Besterik ez.

MAKROSOPHOS: Ara! Fandangus libidinosus.

MARTIN: Orain kuadrilla, prantzes erara. Orain, nor berak bere dantza lagunari, musu eman dezaioke; baiña kontuz... aurregi goan gabe.

MAKROSOPHOS: Kuadrillus eskandalosus.

MARTIN: Orain kalejira berriz. Tira! Dantza lagunak, alkarrekin. Bota zatua! Jo ttunttuna eta aufa! aufa!

JAUN: Basurdi!

BASURDI: Zer degu?

JAUN: Ez al dakik txukunago ibiltzen? Urdea dirudik dana zurrupatu naiean.

BASURDI: Ta besteak zer?

JAUN: Besteak, i ez bezelakoak dituk.

BASURDI: Bertan lertuko al aiz ba; beti zipoka ari bear dekan zitala.

JAUN: Ondo azitako gizakiak, laguntzat artu ba aute aldamenean, ez adi ibilli beti prestuezkerian.

BASURDI: Zertan nabarmentzen naiz, ba, ni?

JAUN: Ago ixilik, motel! Jakintsu auen eztabaida entzun nai diat eta.

SABIONDUS: Ni baietzean nago, ba. Lagun artera datorrenari, dala ardoa, patxaran eta txakoliña, eskeiñi egin bear zaiola. Eskeiñi ta edan azi; zer arraio!

MAKROSOPHOS: Ik nai dekana esango dek, baiña edan azi eta artzera beartze ori, et, et, et... ori ez dek gizalegea. Noiz edan eta jan, ori nork berak esan, barruak eskatzen dionean, alegia.

BASURDI: Amen. Onek azken itza bere.

JAUN: Ik, ez ta itzerdirik ere, basati orrek, guk goi maillako gaiak dabilzkigunean.

BASURDI: Bat-batean ilko al aiz ba! Beti nere aurka ari bear dek-eta, gogaikarri alena.

EDERRA: Aita! Atoz elizara! Iñoiz bada ta gaur dago polita. Ango argi ñirñira ta intzentsu usai gozoa. Gaiñera, gaur gabon abestiak.

PANPOXA: Bai, bai! Zatoz gurekin!

TALDEA:

                    Olentzero joan zaigu

                    mendira lanera,

                    intetziuarekin

                    ikatz egitera.

                    Aditu duanian

                    Jesus jaio dala,

                    korrika etorri da

                    berri ematera

TXIKI: Orixe jitta narratxa! Gure izkuntza lardaskatuko luteke oiek! Ez daude begira Lezo'ko Unibersidadeko euskal jakintsuak...

TALDEA:

                    Artzai buru txuri bi, Antton eta Peru,

                    Belen'go estalpera etorri zaizkigu.

                    Sartu dira barrena Manueltxo'gana,

                    opari egin diote arkumetxo bana...

TXIKI: Oiek tentelkeriak! Nolatan itxutu diteke euskaldunok judutar eta Aprika'koen gezur-ipui oiekin? Egia esan, ezin zait buruan sartu.

MARTIN: Ori al da kristauen olertia? Arlote ta zakarra guztia, apainduri izpirik gabia.

TALDEA: Arrats gozoa, nere Katalin, oberik ezin arkitu; ar zan mantalan usakumea, kaiku esnea neurritu. Gauza geiago baneuke, zuretzat, Jesus, lirake...

TXIKI: Ba, ba... tentelkeri utsa; ez doiñu ta ez ezer.

MARTIN: Goazik emendik; neska oiek zai zeuzkagu-ta!

TXIKI: Makrosophos'en jakinduria; gizon orrek ez dakienik ez da.

JAUN: Bai; itxurak ala dira.

TXIKI: Trivium eta quadrivium ere menderatu ditu orrek.

JAUN: Ez dakit zertaz ari zeran.

MARTIN: Trivium.. tri, iru auek osatzen dute. Gramatika, retorika, ta logika eta quadrivium, berriz lauko onek: aritmetika, jeometria, astronomia ta musika.

JAUN: Askotxo uke ori neretzat!

TXIKI: Nai izan ezkero, iri erakutsi eziñik ez likek.

JAUN: Ni onezkero zar samarra ortarako. Gaiñera ez nauk emen bizi.

TXIKI: Zartze kontu ori ez dek egia; eta ez aizela emen bizi? Joan zitekek, bai, Altzate'raiño, maixua ire billa.

JAUN: Lanpetua ez ba dabill...

TXIKI: Ez, ba! Ain zuzen ere, bolara ontan, ez darabilki lan aundirik. Soldata exkaxa izan arren, ardoa galanki ematen ba diok, joango zaik bai ura, pozik asko!

JAUN: Eskola-ume biurtze orrek ez zidak, ba, on aundirik egiten...

TXIKI: Egokiera ederra galduko dek, ba! Idazten ez al dakik?

JAUN: Larri, larri...

TXIKI: Eta irakurtzen?

JAUN: Ori ondo xamar.

TXIKI: An izango dek, ba, maixua Altzate'n.

PERTXE: Tira, tira! Utzi berriketa oiek beste baterako! Orain jolastu eta alaitu egin bear degu.

JAUN: Au Pertxeta au! Gaztetasunean gordin; nik, berriz, zar onek, nai ta ezin.

PERTXE: Bai; baiña aguretxo politta, zere zarrean.

MARTIN: Bota ardoa, bota lasai! Zein degu emen nagusi? Atera kupirakik gabe napar ardo ortatik, pesta giroa sortu dedin bertatik.

BASURDI: Ori esan: bota, bota!...

SABIONDUS: I, adiskide agurgarria!

MAKROSOPHOS: Zer degu, adiskide jakintsua!

SABIONDUS: Gogoan al dituk Salinbenus'ek moskorrei jarritako bertso aiek?

MAKROSOPHOS: Noski!

                    Asmo sendoa artua daukat,

                    ai, erabaki gogorra;

                    bedi eriotz egunekoa,

                    nere azkeneko moskorra.

                    Otoitz beroan asiko al da,

                    aingeru talde errukiorra;

                    barka zaiozu, Jaun zerukoa,

                    barka, zizukean zorra.

BASURDI: Amen.

SABIONDUS: Errian ezaguna dan ardo kanta parregarri bat abestu bear diagu. Xagit! Asi akit.

XAGIT:

                    Trata la la la ren,

                    istante bat egon gaiten;

                    tra la la la la lu,

                    oraiño untsa gaituzu;

                    joan bear eta ezin parti,

                    erori eta ezin txuti;

                    txakurrak guau, katuak ñau,

                    ardoak untara eman nu gaur.

BASURDI: Aire, aire!.....

JAUN: Iñozo galanta i! Ixil adi, motel, orrenbeste nabarmendu gabe! Geon buruak itxusitzen ari gaituk! Altzateko jauna bera, egoera lotsagarri ontan ikusita, zer esango duten ere..

BASURDI: Zer esango dute? Moskortu egin dala!

JAUN: Eta iri, bost ajola.

BASURDI: Neregatik or konpon.

JAUN: Ori al dek morroiaren nagusiarekiko itzala?

BASURDI: Gaur ez al giñan, ba, pestara etorri? Nork berak atera ditzala kontuak.

SABIONDUS: Ia, ba, beste ziri bertso oietako batzuk...

BASURDI: Txitxarrua ta berdela. Joxemielen batela...

TXIKI: Basurdi adiskidea! Zer nolako marranta irea!

SABIONDUS: Motel, motel! Egoazia baiño zarragoa dek ori! I, Xagi! Betiko lekoak utzita, atera ire ganbara ortatik berrixegoren bat!

XAGIT:

                    Ollarrak jotzian kukurruku,

                    orduan etxera joango gera gu;

                    batzuek ala bertziak orla

                    errana gatik, ajolarik ez dugu.

                    Kukurrukuku! Nor gera gu?

                    Altzatearrak gerade gu.

JAUN: Geon buruak itxusitzen ari gaituk. Aizak, Arbelaiz: au dek egoera! Moskorra moskorrari erantsita gabiltzik aspaldi ontan; geiegikeria ere ba dek.

ARBELAIZ: Bai! Makurrak gatxebiltzek. Errian gure berri ba lekite, bertsoak jarriko lizkigutekek.

JAUN: Oraingo ontan ondo irabaziak genizkikan. Dana dala, au joan dek.

TALDEA: Jaun! ire anima bezten ari dek; bezten eta lur jotzen, griña gaiztoei leku emanez. Ez dek basati biurtu bear ire burua. Sartu ire barruan eta ausnartu; bein bakarrik biziko gaituk eta bizia ez dek, lokatzetan uxarrean ibiltzeko.

JAUN: Utikan moskor talde errukarria! Bertan bera utzita, etxeratu nadin.

          Zer dala ta zu emen, Panpoxa?

PANPOXA: Izarrei begira.

JAUN: Gauezko maitagarria dirudin!

PANPOXA: Nork daki? Eta orrela banintz?

JAUN: Agerpen lilluragarria ez ote?

PANPOXA: Bai; baiña ezur ta mamizkoa...

JAUN: Jakiña! Otz egiten din emen egoteko.

PANPOXA: Otz? Nik ez dut otzik sumatzen...

JAUN: Ez da nik ere!

PANPOXA: Gaugiro zoragarria bait dago. Nork gure izarra ez degu, ba?

JAUN: Etzekiñat. Eurea arkitu al den?

PANPOXA: Egia esan, oraindik ez.

JAUN: Ez den erraz izango; izenik ez diñe ta...

PANPOXA: Izan ere, nekez arkituko nuke. Ez dakit irakurtzen.

JAUN: Ez dakinala irakurtzen?

PANPOXA: Ez; paperean ez dakit irakurtzen. Neure biotzean bai.

JAUN: Eta zer irakurtzen den ire biotzean?

PANPOXA: Oso goibel dagoela. Guztiak algara gozoan dabiltzaneko gauean, nere biotza egoera beltzean. Kaiolatik igesi egin nai duen txori gaixoa nauzu.

JAUN: Emendik alde egitea nai al den?

PANPOXA: Ez!

JAUN: Zergatik ba? Ik sinisten al den kristau, deabru eta gaiñontzeko esamesetan?

PANPOXA: Zer dala ta neri galdera ori?

JAUN: Deabruak artua bait natxion! Putriak aragi gordiña bezela ikusten aunat nik i.... agur!

PANPOXA: Agur esan eta bertan gelditu.

JAUN: Bota nazan euk; ez zeukanat kemenik alde egiteko emendik; bota nazan edo musua laztan.

PANPOXA: Laztan, laztan... zure asmoa orrela ba zan.

PANPOXA: Ez zaitez kezkatu, Jaun.

JAUN: Ezetz? Aitak utzi bere alaba nere babespean eta ontaraiño eroritzea ere...

PANPOXA: Zu etzera errudun, Jaun; bota neri txalma guztia.

JAUN: Izen ona kendu diñat.

PANPOXA: Izen ona kendu? Nundik? Ez naiz konturatu.

JAUN: Nolabait adierazi naiean ari nindunan.

PANPOXA: Ala ere, ba negoan ba! Zuk neri zerbait kendu...

JAUN: Usoa lerdekatu din miru antzekoa somatzen diñat nere burua.

PANPOXA: Emen usoa goxo arkitzen da miruaren atzaparretan.

JAUN: Bai, baña, orain zer erabaki artu?

PANPOXA: Nik zuzenean Sara'ko bidea artuko det.

JAUN: Ez al daukan barrengo arrangurarik? Ez al dian gorrotorik?

PANPOXA: Ez da izpirik ere! Zergatik, ba? Zu aukeratu zaitut, zu, beste edozein zitekean bezelaxe. Gizonezkoak izan bear al dezute, ba, beti, emakumeok aukeratzen gaituzutenok?

JAUN: Au dek marimoldari au! Ez dek sasiko masusta baiño geiago malmetitu! Noiz joatekotan?

PANPOXA: Etzi.

JAUN: Berriro, biar da etzi, elkar ikusterik nai?

PANPOXA: Bai orixe, bai!

JAUN: Emen?

PANPOXA: Ementxe.

JAUN: Ez al naun begitan artuko?

PANPOXA: Zergatik, ordea?

JAUN: Zereko zeraren zertze orregatik, ba.

PANPOXA: Baita zera ere! Ez ez.. Orain bai al dakizu zer daukadan? Logalea galanta.

JAUN: Egia esan, zentzugabekeri asko egiten ari nauk. Eta Panpoxa berriz ez duk pertzeko esnea baiño geiago malmetitu. Ori dek geroari begira dana xalo ikustea! Ni ere ba natxiak. Txiki'ren esanetara zirt edo zart egin bearra ziok eta ikastea erabaki diat. Lotsatzeko ere ba duk orren eziakiña izatea.

EDERRA: Aita...

JAUN: Zer?

EDERRA: Amari esan gero, nere ezkontza baño len, azaldu bat egin dezala! Maite maite det, eta itzegin egin nai nioke.

JAUN: Esango zionat, ba, maite.

EDERRA: Beste zertxobait ere eskatu nai nizuke, baiña...

JAUN: Zer diñagu ba?

EDERRA: Erretoreak, Easo'n gurutzea egin arazi zuen, eta zuk eramango ba zenio...

JAUN: Ez den batere egokia nik eramateko.

EDERRA: Bai, bai! Gurutzea pardelean, eta eskuan makilla eraman ditzakezu.

JAUN: Tira, ba! Ekarzan eta orra ire naia bete.

EDERRA: Agur, aita!

JAUN: Agur, txiki! Tira! Ikastea nai ta naiezkoa, beti pello ta kirtenkeri artean bizi nai ez ba diat. Orduan ikusiko diagu asko jakin oiek dioten guzia, egia dan ala ez. Lotsatu egiten bat, oien betiko deztaiña artean; Altzate'n nik izango detan aukera, erleak lez, jakintza lore mota guzietan neretzat bakarrik xurgatuko det ezti ao gozagarria.

TALDEA: Urtzi Thor! Urtzi Thor! Zertara jetxi aiz Larrun menditik? Zerk begira azten dik orren goibel, Urruñatik ipar Euskalerria? Ura ere au bezelatsu, eder eta irripartsu. Zerk naigabetu ire barrunbea? Zer dala ta abil aserre ta kopellitun?

URTZI: Agur! Adio, betiko Itxas egaleko Pirine mendiak! Mendi legun eta argitsuok! ibar ezko ta epelok! Irriparre goxoko errixka kantariok! Agur, euskaldun zarrok, arranditsu, jostalari, sudur kakodunok! Agur, neska gazte alai ta dantzariok! Banoakizue berriro basamortu izoztuetara. Agur, bai, agur...

BASURDI: Egia esan, ez natxiok batere lasai, zoko basati ontan. Easo'n gelditzea onena. Oean luze luze etzanda egon bearrean, nora ta onera ekarriazi gu orrek. Pizti, mamu ta gaizkille ote dabil emen. Nagusiari bururatuko zaizkionak.

MAKROSOPHOS: Auek mendi malkar zakarrak! Etxean lasai egon besterik ez, ta oñeraiño ekarri. Ezurretariño sartu zait bildurra.

JAUN: Bidea ere ez oso ona, ta nere bide-lagunak zearo izutu dira. Tira! Ordu batzuk nola ala egin emen bai, eta eguna zabaldu orduko ekingo diogu bideari berriz.

KAPITANA: Geldirik or!

JAUN: Zer dala ta?

KAPITANA: Geldirik esan det!

JAUN: Baiña.. zergatik?

KAPITANA: Preso zaudete! Ea, zuen diruak!

JAUN: Arraiua! Maltzurrak alenak!

ARBELAIZ: Sasoiean ago, Jaun!

JAUN: Bai zera! Beso ontan min artu diat. Nere burrukarako kemenak aspaldi joan itukan.

ARBELAIZ: Makilla ederki dantzatu dek, ba...

JAUN: Zenbat erori dituk?

BASURDI: Iru edo lau ba daude lurrean.

JAUN: Ilda?

TXIKI: Ilda ez, baiña bizkarra ederki berotuta bai. Ori jo bearra!

ARBELAIZ: Makilla au bezelakorik ez diogu.

JAUN: Basurdi, zer ari aiz or?

BASURDI: Eroritakoei txanponak kentzen.

JAUN: Burrukarako keldo eta lapurretarako presto.

BASURDI: Bertan ilko al aiz, ba! Ik aldegin orduko garbituko dizkiat nik danak. Ara ba! Nun dira lurrean zeudenak? Maltzurrak alenak! Il itxura egin, eta guztiak anka.

MAKROSOPHOS: Deabrukeria dirudi!

JAUN: Eta, guri zerbait kendu al digute?

TXIKI: Gurutzea da, emen ageri ez dana. Eskuratu degu gaiñentzekoa.

JAUN: Gurutzerik gabe gelditu gerala? Orixe bear genikan! Au dek au! Ondo baiño obeto eramateko esan alabak, eta orain gurutzerik ez...

TXIKI: Ja, ja, ja!. Martin! Ederki ostu zioagu alajaiña! Gure Urtzi, pozak, pozak zoratzen izango dek...

TALDEA: Zuk deitu ta besterik gabe, emen gaituzu Bidasoa. Baiña au larri unea! Oraintxe gureak egin du, bada emen nork agindu? Ez daukagu nun gorderik ere, eta nora nai goazela, latiñezko sekulun sekula, belarri ertzetik ezin kendurik iñola.

LAMIÑA: Pst, pst...

JAUN: Basurdi! Adar osto artean, txutxumutxuka ari al dek norbait? Joan da begira zak!

BASURDI: Banoakizu.

LAMIÑA: Pst pst.

JAUN: Berriro lengo otsa, Esan diat, ba, ikusteko zein dabillen or.

BASURDI: Ez noa.

JAUN: Zer dek, ba?

BASURDI: Bildurra galanta.

JAUN: Bildur aizela? Koldar zikin ori! (ez aiz i bakarrik) Zeri diok, ba, bildur?

BASURDI: Baztarrean, emakume zuri ille luze ikusi bait det! Lamiña zan iñundik ere!

JAUN: Gezurti alproja alena! Kaska-ezurra autsiko diat!

LAMIÑA: Xiit xiit. Jaun. Jaun...

JAUN: Orra berriro! Banoa.

XAGIT: Nor diteke?

JAUN: Iñork ez nau ezagutzen da...

LAMIÑA: Ni nauzu! Ni, lamiña! Atozkit!

JAUN: Neu orrera? Zergatik ez zu onera?

LAMIÑA: Kristau egitekoan omen zabiltza. Egia ote? Zu... kristau, gu bakarrik utzita?

TALDEA: Atoz, Jaun! Gaur gure eguna da ta, larunbata. Zoriona zabaltzen duten lami gazteen eguna. Gure jauregira eramango zaitugu, an dantzan ikusi gaitzazun ireltxoekin. Urrezko ardatzean zuretzat urre kiesa iruten jardungo gera. Atoz, Jaun! Eta zu ere bai, Xagit!

XAGIT: Goazen, goazen oien artera!

JAUN: Ez, ez, baezpare! Bein batean, ola-gizona zuetako batekin ezkondu omen zan...

LAMIÑA: Eta arrezkero ederki bizi.

JAUN: Bai zera! Sorgiñakin ezkondu zala konturatu zanean, argizaia lez urtu eta il egin omen zan.

LAMIÑA: Gu ez gaituzu sorgiñetakoak. Guk emen, ibai ertz ondoan daukagu gure lamiarria eta Zugarramurdi'n leiza zulo berezia. Atozte gure batzarrera!

JAUN: Et, et, et... Zure itz legunak ez naute limurtuko eta ni banoakizue.

MAKROSOPHOS: Zein zenuten?

JAUN: Lamiña edo oietakoak.

MAKROSOPHOS: Gizon gazte liraiñak nundik bereganatu dabiltzen oietakoa, noski. Oientzat begiak berak ere, jantzi-erantzizkoak omen ditun. Noiz nai jarri ta kentzekoak alegia.

JAUN: Sinisteak ere lanak ematen dizkit.

BASURDI: Zer da gaurko gaua? Zer ikusi bear ote degu oraindik?

Bidasoa ibaia

          Ni, Bidasoa ibaia nauzute. Ibai koxkorra, baiña maitagarria eta zenbait aundi usteko baiño ospetsuagoa.

          Beren urez mantentzen nauten errekatxoen abestiak niganatzen ditut, izen atsegin eta alaidun errekatxoak. Inperu, Sorgin-zulo eta Txerri buztan.

          Nere bidea da, bada, ortik onerakoa: ibar zabal eguzkitsuak zear, mendarte estuetan amilka.

          Neguan, zezen antzo orruka, olatu apardun asarreak sortuaz, udaran ur-kolko bare bareak zaizkit atsegin eta sugea lez, arkaitz artean arrastaka noakizue aurrera.

          Illunabarrean nere urgaiña urdindu egin oi da ta millaka izarrek, lo dagie nere sabelean.

          Nik ezagutu ditudan aiña gizaldi. Arrizko aizkoradun gizakiak, geroago altzairuz egindakoekin zabiltzanak.

          Ondo gogoan ditut, gizon ospetsu auek. Ponpeio, Augusto, Gaztelerriko IV garren Enrike, Prantziko XI garren Luis, V garren Karlos, Napoleon, Wellington, Zumalakarregi...

          Nere ibai ertzak ez daukate sasoi bateko dei lilluragarririk, aspaldi ontan itxusitu egin dizkidate. Ala ere, ez dut galdu itxaropenik; osatuko dut oraindik eulik, lekaiderik eta karabinekorik gabeko erkalderria.

          Agur dagizuet, Baztango sortetxeari, Arizkun'go leleime-etxe gorolditsuari, Ursua dorreari, Lesaka'ko gaztelu beltza, Bera'ko zubia. Zuei begira nauzue gau eta egun, gizaldi eta gizaldietan eta erpiñetik zelataka asi zaidan Biriatu.

          Oraingoz ba noakizue, gaur, emen bertan, Endarlazan batzarra dizuete nere ertzeko bizilagunak. Zuek dezue, beraz, itza...

Arrantzaliak

          Ona emen arrantzaleak, iñor ba da ta alaiak. Bildurra ta kezka ezagutzen ez ditugunak. Bidasoa ibaia gure aita, itxaso zabala gure ama. Bale arrantzan ibilliak antziña, arrezkero bakallaotan. Terranova'rañoko bidean asko ikusi ta izutu gabe. Ala ere dala prantzesa, dala ekaitza, izan degu iñoiz larri une gaitza.

          Guk itxasoan ezagutu ez degunik ez da; iransube, olagarru, sua dariotan ugarteak, ipotx eta gizandiak, beltz eta orixkak, egunik argitzen ez ditun lurraldeak eta era berean, eguzkirik ezkutatzen ez dan bazter argitsuak.

          Ia beti bizia galtzeko zorian, itsasoak noiz irentsiko, aize zakar bolara edo ontzian, zirrikitu bat aski, guziok ondoratzeko.

          Orregatik ain zuzen ere, guk beti alai egon bear. Napar ardo ona, kaietako neska gazte politak eta besteak beste, gu beti aurrera.

          Zer gera gu? Nor gera gu? Arrantzaleak gera gu...

Laiñoa

          Itxas gaiñetik barrena, urrutietatik natorkizuen laiñoa nauzue. Bidasoa ibaiaren ataka estua igaro, sartu Larrun eta Aia mendietan barrena eta Belate'ko pagadietan atseden artu oi dut.

          Udazkenak gorritutako mendartean jolasten naiz, mendi gandorretan itsatsiaz, euskal askatasuna eta migura gurgarria sortu ziran ariztiak lanbroz inguraturik.

          Neure sare urdiñean bilduaz, lilluratzen ditut gaua eta erreka, magalean murgiltzen naiz, eguzki goiztarrak epeldu ta edantzen nauan arte.

Pelotari bertsolariak

          Gu ere bide ertzekoak gaituzue, ba, erriz erri gabiltzanok batzuk, pelotan yayoak, besteak bertsotan, naiz ez ortarako jaioak. Baña dana dala, guztiok betetzen degu naia: etxetik aldegin eta peztaz-pezta ibilli.

                    Joko ontan lau molde dezazkegu ikus:

                    esku llaruz, txisteraz, palaz edo eskuz;

                    iduriz bereziak jokatzeko moduz,

                    baña danak arima ber-beraren gorputz.

                    Pelota zure bidez, orok euskaldunak,

                    bageralako famak dituzte entzunak;

                    zuk egiñak gaituzu danen ezagunak;

                    asko zor dizu zuri gure nortasunak.

Ola gizonak

          Ekin gogotik, Matxin! Gau ta egun entzun dedilla gure mailluaren otsa!

                    Tiriki tauki tauki

                    mailluaren otsa

                    Gaur gora nai nukela

                    nik Gabi-arotza

                    Bai burni arotza

                    mailluaren otsa.

          Ola gizonak gaituzue. Basati bezin bakarti, goroldio eta intzez estalitako sutegi zaarra degu bizileku. Illuna! Mailluka ateratzen ditugun su-txingarrak argituko ez balu...

          Ekin gogotik, Matxin! Gau ta egun entzun dedilla gure mailluaren otsa!

                    Tiriki tauki tauki

                    olaren durunda

                    gure ibar zelaietan,

                    noiztandik entzun da?

                    noiztandik entzun da

                    olaren durunda?

          Guda ta pakea, ezpata ta goldea, gure sutegitik erteten. Gure tresnak egin dute gizakia, nekazari, perratzaille ta gudari. Ala ere munduak baztertu egin gaitu. Guk lana egin eta besteek gure lanaz baliatu.

          Ekin gogotik Matxin! Gau ta egun entzun dedilla gure mailluaren otsa!

                    Tiriki tauki tauki

                    mailluaren otsa;

                    gaur gora nai nukela

                    nik Gabi arotza;

                    bai burni arotza,

                    mailluaren otsa...

Sorgin Etxe

SORGIÑA: Zein degu or?

TXIKI: Atea ostikoka ipurditik ateratzea nai ez ba dezue, iriki azkar gero.

JAUN: Ez ziok emen giro.

TXIKI: Ondo ala ere! Guazen ama sorgiña ikustera!

SORGIÑA: Zein dabil onera sartu nairik?

TXIKI: Ni nauzu, ni, Txiki!

SORGIÑA: Ara! I al aut, Txiki? Ara emen Martin Zikin ere! Nere laztana! Esker gaiztoko oiek! Nik maite maite izaki, ta zuek, gugandik igesi!

MARTIN: Tira, tira, amona! Ez xamurtu orain! Emen qatoz gure lagunekin, zuri ikustalditxo bat egitera! Ona emen gure adiskideak, zure etxera poz pozik etorriak!

SORGIÑA: Egun ederra aukeratu dezute onera etortzeko. Gaur zapatua bai da, gure eguna. Oraintxe gure taldea bildu bearra daukat eta bide batez, zuen lagunak ezagutuko dituzte. «Conjuro te Sabela, que facien habes multiris et renes piscis, caput tennes in nubes et pedes in mari septen ventos vajulas, de monibus imperas».

BASURDI: Arraiua, euskeraz ez ote zekitek?

SORGIÑA: Konjura egiña dago. Oraintxe etorriko dira. Lucifer,

TALDEA: miserere nobis.

SORGIÑA: Beltzebu,

TALDEA: miserere nobis.

ASTAROT: Astarot,

TALDEA: miserere nobis.

SORGIÑA: Sabaot,

TALDEA: miserere nobis.

SORGIÑA: Uriel,

TALDEA: miserere nobis.

SORGIÑA: Adonai,

TALDEA: miserere nobis.

SORGIÑA: Belial,

TALDEA: miserere nobis.

SORGIÑA: Ipur-beltz,

TALDEA: miserere nobis.

SORGIN TALDEA: Astelen, astearte, asteazken... Iru ostegun, ostiral, zapatu... SEI

BASURDI: Igande!

MARTIN-TXIKI: Ixo.

SORGIN TALDEA: —Ona emen sorgin maltzur gaiztoak.

          —Gu sorgiñak gaituzue, bai.

          —Euskalerriko sorgiñak.

          —Elizatik asi ta jende guziak begi aurrean ikusi nai ez gaituztenak.

          —Gu gaituzue, ba, maitakeri legun gaiztoak sortu arazten dituzten, ukendu miraritsu egilleak.

          —Gure sareetan katigatzen deguna, erruki...

          —Gu, gogoak ematen digunean, igel, katu eta xagu-xar biurtzen gera.

          —Bai ta erratz gaiñean egan egin ere.

                    Sasi guztien gaiñetik, laiño guztien azpitik

                    Ez gaituk, ba gaituk, milla millaka gaituk...

TALDEA: Thor itxas ertzera urbildu da. Sokoa'n dago arkaitza joaz, aparra darioten olatuei begira. Aize bolarak marruka, aurrean daraman euri parras tak Urtzi'ren bizar gorria bustitzen du. Zeri begira ago, Urtzi? Zer asmo darabilkik buruan? Nora oa?

URTZI: Agur! Adio betiko, itxas egaleko Pirine mendiak! Mendi legun ta argitsuok, ibar ezko ta epelok! Irriparra goxoko errixka kantariok!

          Agur! Euskaldun zarrok, arranditsu jostalari, sudur kakodunok! Agur! Neska gazte alai ta dantzariok! Banoakizue berriro basamortu izoztuetara! Agur, bai, agur...

Altzate'n

ARBELAIZ: Zer dio Jaun'ek?

BASURDI: Utsa; beti liburu artean, ardoa edaten bestetan ez dakin bere sasi-maisuarekin, latiña gora ta latiña bera.

ARBELAIZ: Ori dek gizona!

BASURDI: Liburu artetik ateratzen bada, baratzara jeixteko. An egon oi da luzaroan, errekari begira...

ARBELAIZ: Aldaketa ederra! Ez edan, ez egurastu, ez neskei begiratu..

BASURDI: Liburu artean igartzen ari zaiguk.

ARBELAIZ: Liburu asko omen dizkik!

BASURDI: Bai! Apaizak baño geiago! Amar amabin bat izan bear ditu.

ARBELAIZ: Medikutzan ere egiten omen dik! Egia ote?

BASURDI: Baita arrigarrizko sendaketak egin ere! Bati, begia ikuste utsez dio: «Orpoko zaiña etena daukak. Ez txerrikirik jan, ainbat gutxiago zurrutari eman; ondo jarriko aiz». Baita jarri ere!

ARBELAIZ: Gizon orren jakinduria! Orrez ez dakinik ez da. Easo'ra joan naiko ote dik?

BASURDI: Bai zera!

ARBELAIZ: Kontxo! Gogoratzen al aiz ostatuan jaten genizkian jaki goxo aietaz?

BASURDI: Nola ez, ba! Aiek kokotxak!

ARBELAIZ: Eta giltxurdin eta guziko arkume errea?

BASURDI: Eta berdelak eta txitxarruak? Txitxarrua ta berdela, Joxemielen batela...

OLAZABAL: Jaun, gure nagusia, etxe zuloan sartuta omen zion...

ZARRATEA: Eten gabe, irakurri ta irakurri ari dala. Jakiñaren jakiñez, berebiziko sendaketak egiten dizkin noski.

OLAZABAL: Ori ziotene, baiña, nik nere zalantzak ba dizkiñat, irakurriaz ikasi omen din eta nik ezin sinistu liburuetan ezer ikasi ditekenik.

ZARRATEA: Nik ere ez.

OLAZABAL: Nik ez zekiñat irakurtzen, baña ori beintzat sinisten diñat; kristau egin nai dula diotenak ere, ba ditun.

ZARRATEA: Ori den azala! Bide berria urra asma dezala.

OLAZABAL: Nik esana dizuet: Jaun ori, utsaren urrengoa dala, kristau alajaiña...

ZARRATEA: Gure garaian ori ez bezelakoak giñunan, ez al den ala?

OLAZABAL: Bai orixe!... I egingo al intzakene?

ZARRATEA: Utikan! Nere burua il lenago!

OLAZABAL: Makrosophos orrek sartzen zizkion buruan Jaun'i eta erriko erretorea zetorkion, erlijioa irakastera.

ZARRATEA: Arbelaiz'ek ez din lanik egiten gure erlijioaren alde. Jentil-arriko sua bera ere, zabarkeriz bertan bera utzia zegon. Arbelaiz ori, gezurti utsa den.

OLAZABAL: Kastatik kondea. Aita ere, bera bezin maltzurra ziñan.

ZARRATEA: Mantalean zekarkiñat lau arraultza, ta dendara natxian saltzera.

OLAZABAL: Nik, berriz, baserriko artale mordoxka zekarkiñat.

ZARRATEA: Truk egin dezagun guzti au, ttanta txurrut bategatik.

OLAZABAL: Neri ere, orixe bera bururatu zaidan: Ba akin: euri auekin, erreuma dala ta...

ZARRATEA: Bai, bai! Sortzen zaizkigun naigabeak dirala ta... batek izan oi ditun etsipenak eta...

BASURDI: Jaun!

JAUN: Zer dakark?

BASURDI: Arbelaiz da emen, zu ikasi naiean.

JAUN: Sar dedilla.

ARBELAIZ: Adixkidea! Izkutuan abil aspaldian. Zer diok?

JAUN: Egi billa natxebillek.

ARBELAIZ: Ta?

JAUN: Noizpeinka; argi zirrikituen bat ikuste ote dedan; abiatu atzetik, jo batera ta jo bestera, ta azkenean illunpe beltzera.

ARBELAIZ: Irakurri ta irakurri ta azkenean ez ezer arkitu?

JAUN: Ez, motel, ez! Itzak ozenak, utsak barrenak.

ARBELAIZ: Makrosophos'ek ere ez al daki?

JAUN: Arri, egia ala gezurra dan bost ajola! Ia ia! Zer berri Altzate'n?

ARBELAIZ: Ortaz jardun nai nikan. Kristauak erri osoan barrabas belarra bezela ugaltzen ari zaizkigula. Atzo bertan, jai zutela, Bera'ko eliza lepa ezurreraiño bete ziten. Oien Santuak gure jainkoak baño mirari aundiagoak nunbait.

JAUN: Eta i, zertan aiz?

ARBELAIZ: Ez zekiat nik, zer erabaki. Ik zer egin, nik uraxe egiteko zai naukak.

JAUN: Nik garbi ikusten ez dedan bitartean, ez nauk, ba, oieganatuko.

ARBELAIZ: Ezta ni ere, igandik aldenduko.

MAKROSOPHOS: Kaixo, jaunak! Baña adiskidea! Liburu zar oietan ez ote aiz geiegi murgiltzen? Emen, bizi bizi, ori lendabizi.

JAUN: Ori, iri dijoakik ongi, ez neri! Ik liburuetara jotzen dek, bestek gallentzeko.

MAKROSOPHOS: I, zeren atzetik abil, bada?

JAUN: Ni animaren janari billa, nere barruko pake billa!

MAKROSOPHOS: Ik, beraz, pake-pakean eta lasai bizi nai?

JAUN: Bai...

MAKROSOPHOS: Ori al ukan guzia?

JAUN: Bai! Egiaren billa natxebillek! Nork lekikan egi ori nun degun, bere itzalera bizitzeko.

MAKROSOPHOS: Ez al aiz, bada, naiko fedun eta jakitun?

JAUN: Erlijioak ez natxiak iñoiz bereganatu ta jakinduria berriz nun dagoen ez jakin. Emen, nork bere egiñak; ez ziok besterik.

MAKROSOPHOS: Zer esan nai dek? Ez dekala nere bearrik?

JAUN: Orixe! Azkar asko antzeman diok.

MAKROSOPHOS: Ondo zeok, eta onoko au ba ziak. Neu ere, egia esan, emen bizitzen aspertu netxeuan.

JAUN: Bejondeikala! Onela biok pozik.

ARBELAIZ: Gogorra aiz benetan! Ez au, ez, iñork orren errez berenganatuko.

JAUN: Ez orixe! Arrazoiak eta argia maite dizkiat nik.

ARBELAIZ: Ni zalantzan natxebillek; i berriz, arria bezin trinko.

JAUN: Nik garbi ikusten ez dedan bitartean, alperrik zebiltzek.

ARBELAIZ: Eskerrak ire laguntza detala.

PRUDENTZIO: Jainkoak gabon!

JAUN: Ara emen, Bera'ko erretore jauna! Exeri zaitez!

PRUDENTZIO: Emen al degu au ere? Nere etsai koxkorra!

ARBELAIZ: Ni ez nauzu zure arerioa. Zu altsua zaitugu. Ni ez.

PRUDENTZIO: Aitortzen al dek?

ARBELAIZ: Zergatik ez?

PRUDENTZIO: Nik, neu ezereza.

JAUN: Indarra ez da gero arrazoia...

PRUDENTZIO: Gure dotriñan arrazoia da indarra.

JAUN: Ori orrela bada, ikus dezagun.

PRUDENTZIO: Santo Tomas'en berririk bai?

JAUN: Bai; irakurriak ditut aren liburu potoloak.

PRUDENTZIO: Ta?...

JAUN: Egia esan, ez det garbi ikusten. Ulertu eziñari, misterioa deritza eta uler-gaitza zaiguna, misteriotzat artu eta sinistu egin bear. Misterio bakarra balitz, gaitzerdi, baña ainbeste ta ainbeste...

PRUDENTZIO: Arrokeria, arrokeri utsa!

JAUN: Arrokeria? Bai ote? Nik ere sinistu nai nuke! Erosoago litzaidake gaiñera; guztien giroan sartu, beroien bidetik ibiltzea; baña ezin; ortarako bietako bat: gauzak argiago azaldu edo ta buru illun jaio mundura.

ARBELAIZ: Ba dituk gure artean ere, jainko oietako bat ez ezagutua izan arren, onartzen dutenak.

PRUDENTZIO: Illargia esate baterako. Baña zuetako geienok, aker, zaldi, iturri ta zugaitzak gurtzen dituzute.

JAUN: Eta arritu, gu ez jakiñok, izadia oso-osorik jainkotzat artzen degula ta?

PRUDENTZIO: Ez natxiak zuen buru urriak arritzen, zuen buru gogorrak bai. Zuen bataiatu nai eza, ez zaidak buruan sartzen.

JAUN: Ezin ulertu nunbait, gu Jainkoaren esanetara ez makurtzea.

PRUDENTZIO: Deabruak lan ederra ari dik ire bidez. Utikan! Ba natxiak! Baña jakin, ori bai, erria ondatzen ez dizuedala utziko.

ARBELAIZ: Amore eman bearrean izango gaituk.

JAUN: Nik ez beintzat! Arrazoiz or nunbait; indarrez iñoiz ez! Ik egin zak nai dekana, nik lengo lepotik burua.

XAGIT: Au au praille pikarua, galdu biar da mundua prizisamente nai duela, neskatillen zankua.

JAUN: Ai, Xagit. Zuek eruok bizi zerate lasai asko.

BASURDI: Nagusi...

JAUN: Zer diok?

BASURDI: Emakume bat da or!

JAUN: Zer nai dik?

BASURDI: Zurekin itzegin.

JAUN: Nerekin?

BASURDI: Bai, bai, zurekin!

JAUN: Sartu dedilla, bada.

EMAKUMEA: Zu al zaitugu Altzate'ko jauna?

JAUN: Bai, neu nauzu!

EMAKUMEA: Gogoan al dezu Panpoxa, Balezta'ren alaba?

JAUN: Noski! Gogoan izango ez det, ba? Berri txarren bat ala?

EMAKUMEA: Panpoxa, Sara'n bizi zan bere senarrakin. Zakarra izaki nunbait, jo ere egiten omen zun Panpoxa errukarria eta zer egin dio? Etxetik aldegin. Paris'a joana izan bear du, markesen bat adixkide eginda.

JAUN: Ez du orrek zenbaiten eragozpenik izaten, bizibidean eroso aurrera egiteko. Beti bezin eder ta sasoiko al dago?

EMAKUMEA: Onen onenian. Sara'tik aldegin aurretik, Panpoxa etxera etorri zitzaidan, auxe esatera, «Senarrak nere semea gogorkerian artuko balu, atera etxetik eta eramaiozu Altzate'ko jaunari». Errian guztiok konturatu gera, gorriak ikusi arazi dizkiola ta emen dakarkizut mutikoa, Panpoxak emandako paper eta guzti.

JAUN: «Jaun! Or dijoakizu zure semea. Ez bekizu aaztu, Easo'ko Gabon gau ura. Panpoxak» Jas! Au al degu Panpoxa'ren semea?

EMAKUMEA: Auxe ber bera!

JAUN: Nola deritza?

EMAKUMEA: Biotz.

JAUN: Mutiltxo au nere semea det, nere semea! Erasan egin dit aurrez-aurre ikusteak. Nere semea! Zatoz, Usoa!

USOA: Zer nai zenun? Ara emen mutil txiki politta!

JAUN: Bai, ondo ala ere! Biurri xamarra ez balitz...

USOA: Bai ederra! Zoragarria! Nola dezu izena? Aurra -Biotz.

USOA: Magalian artuko al zaitut? Aurra -Bai...

JAUN: Laister degu au bertako jaun eta gabe. Usoa! Bi al dakizu norena dan mutiltxo au?

USOA: Ez! Zeñena, ba?

JAUN: Balezta'neko Panpoxa'rena. Bera Paris'a joana da. Jakintsua omen naiz eta gure etxean egonaldi bat egiñaz, eskola lanetan pixkat erakustea, eskatu ez dit ba? (aopean) Batek asmatuko litukenak artara beartzen danean!

USOA: Zuk esan, baña, nigatik beintzat, gelditu dedilla.

JAUN: Aizu! Bere txikian, au aiñako lagunik izango al det?

USOA: Egia diozu! Bertan goxo goxo artuko degu, ta kito!

JAUN: Sara'tik txikiakin etorri dan emakume oni, emaiozu jaten eta joan etorria ere ordaindu.

OLAZABAL: Aspaldi ontan ez diñagu Altzate'ko nagusiaren berririk. Zer ote dio?

BASURDI: Ikusiko ba zenu egin dun aldaketa! Panpoxa'ren semea etorri dan ezkero, oso besterik da. Arako liburu zar pilla aiek zokoratu ditu eta orain, zearo ume biurtu da. Laisterka ta jausika or dabil bere mutiltxo orren jostalagun. Biurrikeririk aundiena eginda ere, potoko esnea baiño geiago ez da malmetitzen.

ZARRATEA: Eta, Balezta'ko Panpoxa nun ote dabil?

BASURDI: Paris'ko jauregi batean bizi omen da, morroi neskame ta guzti, erregiña egiñik. Esango nizkizue, ba, aren pasaisoak, baña presaka xamar nabil eta banoakizue, agur..

OLAZABAL: Izpide ederra jarri din errian. Mutiltxo ori, Jaun berberaren semea den eta Usoa ez da konturatu ere. Txonta alena!

ZARRATEA: Bai ote?

OLAZABAL: Jakiña, ba! Txiki orren amaren aldeko aitona, Balezta'enekoa izaki, eta alaz ere, Altzate'ko nagusiak jaso.

ZARRATEA: Egia dion. Usoa gaixoa! Oiek gizonak, maltzur ederrak!

OLAZABAL: Ta emakumezkoak? Ara an Panpoxa! Paris'en alajaiña! Apain apain jantzita, guri-guri, adixkide ta guzti..

ZARRATEA: Adixkide ere bai?

OLAZABAL: Noski, bestela nundik bizi?

ZARRATEA: Sinisteak ere lanak ematen dizkin! Au bizikera! Batek entzun bear dituanak!

OLAZABAL: Bai; neska baratzuri baña «piñao» bizi izan bat; ez alperrik! Emendik aurrera etzeukanagu guk ere, prestu eta zintzo bizitzerik.

ZARRATEA: Egi utsa.

OLAZABAL: Ttotta xorta bat artuko al diñagu?

ZARRATEA: Ez zaigun gaizki etorriko, entzun ditugun trakeskeri oiei aurre emateko ere...

OLAZABAL: Bai, bai! Ar dezagun, ezurretaraiño sartzen zaigun busti au, kanpora botatzeko.

ZARRATEA: Bai, bai! Batek izan ditun ez bear eta naigabeak aazteko.

JAUN: Beraka dijoagu gure mutikoa. Begiak lausotu zaizkio, ez du ia ezer ikusten gizaxoak. Urtzi, Urtzi! Jainkoa Jainkoa! Berdin duk. Gau beltzean aizearen txistua eta euri otsa besterik ez da entzuten. Au biotz miña! Au naigabea! Gau berandu arte zertarako jardun izan naiz ni liburuetan ikasi ta ikasi, ume onen bizia une batez, pixkat luza arazteko gauza ez ba naiz? Jakinduri guztiok alperrik! Zer egin orain? Nora jo? Ezer ez, ta iñor ez! Ona, bi itz. Besterik erabiltzeko asmorik ez, nere ezpaiñetan. Ezer ez, iñor ez. Urtzi! Ura zoriona nerea, zuregan uste osoa nuanean.

USOA: Badijoakigu txoritxoa lez, gure mutiko argi polita!

JAUN: Madarikatuak! Iñozoak gu! Gure bizialdia ondoren, ez ikusi ez, aukeratzeko izadi otza, izadi itxua! Besterik ez!

USOA: Orra ba! Il da!

JAUN: Zu, zoaz, Usoa, atseden artzera!

USOA: Eta zu?

JAUN: Ni ez niñuke loak artuko, une onetan... Au egoera larria! Doakabea ni! Izan ere geiegizko itxukeria zan nerea, bere kimu berriari enbor zar onek ziona! Iñoiz baño beltzago, latzago iruditzen zait gaur mundua eta mundutarrak. Il! Il egin bear nuke! Orixe itxaropide bakarra! Lenbailen alde, ez ikusi, ez entzun egiten duan mundu ontatik!.

TALDEA: Jaun! Gizakiak ez zeukak bizia bere esku. Goitik erabakia zegok, nun, zer eta noiz, nola. Ala ere, jarrai kementsu ermo azkenera arte!

JAUN: Bai; ondo ala ere. Dana eziña ta eza. Itzotsa da... Nortzuk ote dira?

ERROMESAK: Santio'tik gatozen erromes errukarriak gaituzu eta ia iñora ezin joanean, limosnatxo bat Jainkoaren izenean.

JAUN: Zaudete, zaudete! Ni ere banoakizue.

ARBELAIZ: Nora oa?

JAUN: Egiaren billa... agur!

TALDEA: Egi billa joan ziñan Jaun, egi billa! Arkitu ote zenun zuk ain bearrekoa zenun egia? Zure barruan benetako burruka piztu zenduan, egi billa asi ziñan ezkero. Jakinduriak ez zizuan zuk nai aña barrua aberastu; sinismenak berriz, eztabaida gogorra sortu zuan zure biotzean. Benetako euskalduna zu! Indarkeri aurkakoa, arrazoiaren aldekoa. Altzate'tik alde egin zenuanetik, amabost urte luze igaro dira, amabost urte. Nun arkitzen zera, Jaun? Ez degu zure berri...

JAUN: Au auleria! Etxean il nai! Ezin etxeratu! Ezurretaraiño sartzen zaidan aize bisuts zakar onek, dar dar nauka! Urbiltzen ari naiz! Usoa! Usoa!

USOA: Zein dabil or?

BASURDI: Eskaleren bat, noski.

JAUN: Ni nauzue, ni Jaun!

USOA: Zeu? Baiña nola zatoz gizajo ori?

JAUN: Gaizki! Eraman nazazu nere gelara! Begietako gandu onek itxutu egin bear nau oraintxe!

USOA: Gizajoa! Exeri zaitez!

JAUN: Ondo al zerate guztiok?

USOA: Bai! Danok ongi gu.

JAUN: Arbelaiz bizi al da?

USOA: Bai, oraindik bizi da! Ots egitea nai?

JAUN: Datorrela, bai!

USOA: Orain etorriko zaizu.

JAUN: Nun dira nere liburuak?

USOA: Erre egin genitun.

JAUN: Zergatik erre?

USOA: Aita Prudentziok agindu zigun erretzeko, besteren batzuk aiek irakurriz, burutik egin ez zezaten.

JAUN: Baratzako zugaitzak zutik al diraute?

USOA: Ez ba! Aiek ere bota egin bear izan genitun.

ARBELAIZ: Emengo aldi, Jaun? Ez nian asko uste i emen ikusterik. Amets egin ukan egi ura, arkitua nunbait?

JAUN: Egia, bakarra dalakoan oraindik? Tira, tira! Urtzi, Jehova bezin egia diagu ta biak, Kristo ainbat. Zuek ere kristau biurtu ala?

ARBELAIZ: Bai, bai; alaxe dek!

JAUN: Liburuak erre ta zugaitzak botata ikusirik, orrelako zerbaiten susmoa izatekoa ukan.

ARBELAIZ: Prantziskotarrak, emen aurrez-aurre, zelaian praille etxea eraiki ditek.

JAUN: Eta oiek ez jakin nunbait, etxe ori neria zanik...

ARBELAIZ: Ire emazte Usoa'k prailleen esku utzi zetxean eta aiek beren dotriña erakutsi bertan, erri osoari. Guziok, Xagit izan ezik, bataiatu egin gaituk.

JAUN: Erriko zoro bakarrak, beraz, Xagi ta biok gaituk...

ARBELAIZ: Ala zirudik.

XAGIT: Iru txito izan eta lau galdu, gure txitoaren ama nok jan du?

JAUN: Xagit al zebilkiguk or, kantari?

ARBELAIZ: Bai; bera izan bear du.

JAUN: Igotzeko esaiok.

USOA: Prailleen bat etortzea nai al zenuke? Jaun! Arekintxe egoki asko arkituko ziñake, ba...

JAUN: Et, et, et... Zabal zabal egin leioak! Gure mendi eder maite oiek, kanta ditzala Xagit zoroak, eta utzi ni, pake-pakean iltzen.

PRUDEN: Azkenean azkena. Il ezkilla ixildu zaigu. Baratzako erleei ere etxeko nagusiaren il berria eman zaie. Jaun gizajoa! Onen anima betirako galdua izango da!

ANJELIKUS: Jauna errukituko zitzaion.

PRUDEN: Errukitu? Elizakorik ez du artu nai izan da!

ANJELIKUS: Ez uste nunbait azkenean zegonik!

PRUDEN: Fede biziko gizona, ez da azken orduaren zai egoten. Sinisgabea izaki ta orra, orain betiko zigorra!

ANJELIKUS: Jainkoaren errukiari esia nork jarri?

PRUDEN: Ez zan iñoiz Elizaren esanetara makurtu.

ANJELIKUS: Bai, bai; baña Jaun zerukoak, bere altzoan baldin baitere artuko al zuan!

XAGIT: Jaun gizajoa eta gizaxoa onoko au; umezurtz, ez adiskide ta ez bestela; burutik egiña, ni orrenbeste zentzudunen artean. Zer arraio! Ta oraindik bizi dala esango ba nu? Lurrez bete detala bere il kutxa; Jaun bizirik dagola, ez dala ilko, biziari eutsiko diola, gure lurrak diraueño.

          Jaun ez da il ez, Jaun ez da il!

          Jaun bizi da...

          Jaun bizirik degu, bizirik... bizirik...